Rzeczywisto�� polskich porod�wek a�rodzi� po�ludzku
W Polsce po raz pierwszy temat przemocy po�o�niczej zosta� poruszony podczas akcji spo�ecznej „Rodzi� po Ludzku", chocia� w tamtym czasie nie pos�ugiwano si� jeszcze tym konkretnym okre�leniem. Akcja ta da�a p�niej pocz�tek Fundacji Rodzi� po Ludzku.
Ju� podczas tej pierwszej akcji „Rodzi� po Ludzku" w 1994 r. zosta�a ujawniona rzeczywisto�� polskich porod�wek – pe�na cierpienia i poni�enia. Tysi�ce kobiet w listach i ankietach pisa�o o braku intymno�ci na wieloosobowych salach porodowych, o anonimowo�ci, samotno�ci i o braku wsparcia. Matki tu� po narodzinach nie mog�y nawet obejrze� ani przytuli� dziecka. Noworodek trafia� do osobnej sali, a matka mog�a go widzie� tylko gdy dziecko, szczelnie owini�te w becik, przynoszono do karmienia. Z powodu zakazu odwiedzin kobieta by�a odci�ta od �wiata i najbli�szych. W czasie trwania pierwszej akcji „Rodzi� po Ludzku" jej organizatorzy zaproponowali kierunek zmian w po�o�nictwie przyjazny dla matek i dzieci.
Gdy rok p�niej akcj� powt�rzono, okaza�o si�, �e proces przemian ju� si� rozpocz��. Na postulaty akcji – m.in. na wprowadzenie porod�w rodzinnych, umo�liwienie matce ci�g�ego kontaktu z dzieckiem, zniesienie zakazu odwiedzin bliskich – odpowiedzieli dyrektorzy wielu szpitali, lekarze i po�o�ne. Masowo zak�adano szko�y rodzenia. Coraz wi�cej kobiet mog�o liczy� na pomoc i wsparcie personelu w piel�gnacji dziecka oraz w karmieniu piersi�. Zacz�to wi�ksz� uwag� zwraca� na poszanowanie intymno�ci w czasie porodu i informowa� kobiety o jego przebiegu, podawanych lekach, stanie dziecka.
Dzisiaj wiele zjawisk, kt�re dla pokole� rodz�cych by�y �r�d�em traumatycznych prze�y� porodowych, nale�y do przesz�o�ci. Nadal jednak por�d nie jest pozytywnym do�wiadczeniem dla tysi�cy kobiet, a przemoc po�o�nicza odciska na nich pi�tno. Nadal nie szanuje si� ich prze�y�, b�lu, ich prawa do decydowania o sobie i swoim dziecku. Nadal wiele interwencji medycznych wykonuje si� bez uprzedzenia i bez zgody kobiety. Nie dba si� o intymno�� i prywatno�� w czasie porodu. Dlatego Fundacja Rodzi� po Ludzku wci�� dzia�a na rzecz godnego porodu i wnosi do�wiadczenia kobiet do przestrzeni publicznej, upominaj�c si� o przestrzeganie praw cz�owieka .
Czym jest przemoc po�o�nicza i�ginekologiczna?
Przemoc jest to�ka�de dzia�anie jednostki lub instytucji, kt�re powoduje krzywd�, niezale�nie od�intencji, z�jak� zosta�o podj�te (Pospiszyl, 1994, p.�7; Kawula, 2005, p.�296).
Przemoc po�o�nicza i ginekologiczna s� to nadu�ycia, kt�rych dopuszczaj� si� osoby sprawuj�ce opiek� wobec kobiety w okresie oko�oporodowym lub w czasie udzielania �wiadcze� zdrowotnych z zakresu ginekologii. Jest to jeden z przejaw�w przemocy ze wzgl�du na p�e�, przemocy wobec kobiet i przemocy seksualnej. W j�zyku angielskim, na przyk�ad w dokumentach opublikowanych przez �wiatow� Organizacj� Zdrowia (WHO) i Organizacj� Narod�w Zjednoczonych (ONZ), stosowane jest okre�lenie „obstetric violence" (The prevention and elimination of disrespect and abuse during facility-based childbirth, 2015; Simonovic, 2019). „Obstetric" odnosi si� do „po�o�nictwa", czyli specjalizacji lekarskiej, jednak obecne w j�zyku polskim okre�lenie „po�o�niczy" mo�e si� kojarzy� g��wnie z zawodem i dzia�aniami po�o�nej.
Dlatego zdecydowa�y�my si� u�ywa� terminu „przemoc po�o�nicza i ginekologiczna", poniewa� jej sprawcami i sprawczyniami mog� by� lekarze ginekolodzy-po�o�nicy i po�o�ne, a do tego typu narusze� mo�e dochodzi� nie tylko w czasie samego porodu.
Pierwsz� publikacj�, w kt�rej zebrano i skategoryzowano przyk�ady przemocy po�o�niczej i ginekologicznej, by� raport autorstwa Diany Bowser i Kathleen Hill z 2010 r. (Bowser and Hill, 2010). Badaczki wyodr�bni�y siedem kategorii przejaw�w przemocy po�o�niczej i jest to klasyfikacja, do kt�rej odnosi si� wi�kszo�� p�niejszych publikacji, w tym tak�e raport Fundacji Rodzi� po Ludzku z 2018 r. (Adamska-Sala et al., 2018).
Przejawy przemocy po�o�niczej
Przejawy przemocy po�o�niczej zale�� od kontekstu kulturowego i chocia� przemoc po�o�nicza i ginekologiczna wyst�puje na ca�ym �wiecie, to mo�e przyjmowa� r�n� posta�. Na przyk�ad jako zbytnia medykalizacja ci��y i porodu w krajach wysoko rozwini�tych czy jako ograniczanie dost�pu do opieki zdrowotnej w krajach rozwijaj�cych si�. Dodatkowym utrudnieniem dla uznania istnienia tego zjawiska oraz krzywdy jak� za sob� poci�ga, jest fakt, �e sprawca przemocy po�o�niczej lub ginekologicznej niekoniecznie dzia�a z intencj� wyrz�dzenia krzywdy. Jego dzia�ania mog� by� usprawiedliwiane, cz�sto „dobrem matki i/lub dziecka" (Perrotte, Chaudhary and Goodman, 2020).
Przemoc po�o�nicza i ginekologiczna zosta�a w��czona do system�w legislacyjnych tylko w dw�ch krajach �wiata – Wenezuela i Argentyna, pa�stwa z Ameryki Po�udniowej. Jasne okre�lenie definicji przemocy po�o�niczej i ginekologicznej oraz zawarcie jej w akcie prawnym pomaga zminimalizowa� wyst�powanie sytuacji, kiedy specjali�ci ochrony zdrowia lub wymiaru sprawiedliwo�ci, dzia�aj�cy w swoim mniemaniu w interesie p�odu, podwa�aj� decyzj� kobiety i odbieraj� jej autonomi� (Borges, 2018).
�r�d�a przemocy po�o�niczej i�ginekologicznej
Przemoc po�o�nicz� i ginekologiczn� mo�na rozpatrywa� w r�nych kontekstach. To pomaga tak�e przyjrze� si� jej �r�d�om, a w konsekwencji podejmowa� bardziej skuteczne dzia�ania na rzecz jej eliminacji.
Coraz cz�ciej przemoc po�o�nicza i ginekologiczna s� zaliczane do przemocy wobec kobiet, poniewa� – chocia� nie zawsze sprawcami s� m�czy�ni – to zawsze do�wiadczaj� jej kobiety lub osoby identyfikowane jako kobiety. Przemoc ta wyst�powa�a na przestrzeni wiek�w oraz jest cz�ci� historii rozwoju ginekologii i po�o�nictwa jako dziedziny medycyny (Perrotte, Chaudhary and Goodman, 2020).
Kultura przemocy
Wyst�powanie przemocy po�o�niczej odzwierciedla og�lnie akceptowan� w spo�ecze�stwie przemoc wobec kobiet i ich dyskryminacj� oraz postrzeganie kobiecego cia�a jako wadliwego, wymagaj�cego pomocy w czasie ci��y i porodu dla zapewnienia bezpiecze�stwa dziecku. S� to koncepcje patriarchalne i g��boko zakorzenione w kulturze, a wi�c silnie oddzia�ywuj�ce i trudne do zmiany.
Warto zauwa�y�, �e ze wzgl�du na charakter praktyki po�o�niczo-ginekologicznej Ameryka�skie Towarzystwo Ginekolog�w i Po�o�nik�w (ACOG) w 2020 r. opublikowa�o stanowisko dotycz�ce nadu�y� seksualnych, kt�re mog� mie� miejsce wobec kobiet i os�b obejmowanych t� opiek�. Towarzystwo zwraca uwag�, �e „opieka ginekologiczno-po�o�nicza obejmuje interakcj� w okresach intensywnych emocjonalnie i szczeg�lnie wra�liwych dla pacjentki i zawsze wymaga delikatno�ci w post�powaniu, w czasie bada� fizykalnych oraz zbierania wywiadu, w kt�rym pacjentka przekazuje intymne szczeg�y dotycz�ce objaw�w i do�wiadcze�. (…) Nadu�ycie seksualne ze strony lekarza to nadu�ycie w�adzy zawodowej i naruszenie zaufania pacjentki" (Sexual Misconduct: ACOG Committee Opinion, Number 796, 2020). Towarzystwo okre�la tak�e, �e nadu�ycia seksualne mog� by� bardzo r�norodne i obejmuj� zachowania niestosowne (gesty, wyra�enia uwodzicielskie, sugestywne seksualnie, naruszaj�ce prywatno�� pacjentki lub poni�aj�ce j� seksualnie), subtelne formy, takie jak: zaniedbania odpowiednich praktyk zwi�zanych z rozbieraniem si� lub zastosowaniem parawan�w i zas�on oraz gwa�t i napa�� na tle seksualnym.
W Polsce jak dot�d nie ma podobnego stanowiska specjalist�w odnosz�cego si� do pracy lekarzy ginekolog�w-po�o�nik�w.
To, jak wygl�da opieka w zakresie zdrowia reprodukcyjnego przed ci��� i w jej trakcie wp�ywa na to, jakie zachowania personelu medycznego s� przez kobiety oraz lekarzy i po�o�ne postrzegane jako akceptowalne w czasie porodu. Tak�e dlatego wa�ne jest rozszerzenie poj�cia przemocy ze wzgl�du na p�e� w obszarze opieki oko�oporodowej na przemoc po�o�nicz� i ginekologiczn�.
Kontekst instytucjonalny
Kolejnym aspektem wyst�powania przemocy po�o�niczej i ginekologicznej jest jej kontekst instytucjonalny. Jest to widoczne zw�aszcza kiedy do akt�w przemocy dochodzi w czasie porodu w szpitalu. Szpital ma cechy instytucji totalnej – okre�lenie to sformu�owa� Erving Goffman. W my�l teorii Goffmana ka�da instytucja spo�eczna w jakim� stopniu d��y do kontrolowania jednostek zaanga�owanych w jej funkcjonowanie lub z niej korzystaj�cych (Helios and Jedlecka, 2020, p. 7). W obr�bie takich instytucji powstaje wewn�trzna hierarchia, a dodatkowo ich przestrze� jest cz�sto fizycznie oddzielona od przestrzeni w kt�rej funkcjonuje ca�a spo�eczno��. Zjawisko to daje jednostkom mo�liwo�� prezentowania zachowa� odmiennych od og�lnie przyj�tych, czy od zachowa�, jakie ludzie ci prezentuj� wyst�puj�c w innych rolach spo�ecznych. Jednocze�nie fakt, �e szpital jest instytucj� o charakterze zamkni�tym, utrudnia zaobserwowanie przemocy po�o�niczej i ginekologicznej oraz utrudnia transformacj� instytucji.
Por�d jako rytua� przej�cia w�spo�ecze�stwie
Poniewa� w uj�ciu kulturowym por�d jest rytua�em przej�cia, podczas kt�rego jego bohaterka – kobieta – przechodzi do nowej roli, roli matki, to wy��czenie jej ze spo�eczno�ci wydaje si� logiczne. Jednak odrzucenie r�l spo�ecznych i konwenans�w powinno wspiera� kobiet� we ws�uchiwaniu si� w jej cia�o i pomaga� koncentrowa� na budowaniu wi�zi z dzieckiem, a nie przyjmowa� form� typu: „przekraczaj�c pr�g oddzia�u po�o�niczego godno�� pozostawiamy za progiem". Co wi�cej: w rytua�ach przej�cia niezwykle wa�n� rol� odgrywaj� osoby towarzysz�ce. Maj� one za zadanie przekaza� bohaterce rytua�u oczekiwania spo�eczno�ci wzgl�dem niej w nowej roli. Ta perspektywa pozwala zobaczy� kolejny wymiar przemocy po�o�niczej i ginekologicznej – przemoc symboliczn�.
Przemoc symboliczna
Przemoc symboliczna wed�ug koncepcji Pierre’a Bourdieu to takie dzia�anie grupy uprzywilejowanej, kt�re pozwala zachowa� dotychczasowy porz�dek poprzez utrzymywanie grupy podporz�dkowanej w przekonaniu, �e stan ten jest norm�, jedyn� s�uszn� lub najkorzystniejsz� drog� post�powania.
Je�li kobieta, w niezwykle wra�liwym okresie �ycia jakim jest ci��a, por�d i po��g, otrzyma od os�b sprawuj�cych opiek�, b�d�cych w obecnym systemie w roli uprzywilejowanej, komunikaty przede wszystkim poddaj�ce w w�tpliwo�� jej kompetencje do rodzenia i opieki nad dzieckiem mo�e to wp�yn�� negatywnie nie tylko na jej w�asn� samoocen�, ale tak�e przyczyni� si� do umocnienia przekonania, �e bez interwencji personelu medycznego i bez instytucji szpitala por�d jest nie tylko niebezpieczny, ale wr�cz niemo�liwy, a rol� kobiety jako matki jest po�wi�canie si� dla dobra dziecka.
Bezpo�rednie akty przemocy po�o�niczej i ginekologicznej w tej perspektywie mog� si� wi�c i kobietom, i personelowi medycznemu wydawa� konieczne lub akceptowalne ze wzgl�du na og�lnie przyj�te przekonania na temat tego, czym jest dobry, bezpieczny por�d i jak� cen� mo�na za niego zap�aci�. Dodatkowo w obecnym kszta�cie systemu ochrony zdrowia i opieki oko�oporodowej na osobach zajmuj�cych jakiekolwiek miejsce w instytucjonalnej hierarchii spoczywa nie tylko odpowiedzialno�� za opiek� sprawowan� osobi�cie, za to czy jest ona wolna od przemocy, ale tak�e za komunikaty kszta�tuj�ce �wiadomo�� w�asnej grupy zawodowej, kobiet rodz�cych i ca�ego spo�ecze�stwa w zakresie tego, jakie zachowania personelu s� po��dane, a jakie nieakceptowane. Umniejszanie traumy, jakiej do�wiadczy�y kobiety w czasie porodu, kwestionowanie ich do�wiadcze� czy podsumowywanie ich stwierdzeniem, �e najwa�niejsze jest „zdrowe dziecko" jest tak�e form� przemocy, subteln�, ale tak�, kt�ra stanowi barier� dla pozytywnych zmian w opiece oko�oporodowej.
Przemoc po�o�nicza i�ginekologiczna w�Polsce
Z danych zebranych w latach 2017-19 przez Fundacj� wynika, �e 54,3% rodz�cych kobiet do�wiadczy�o nadu�y� zwi�zanych z zachowaniem personelu lub z niedope�nieniem procedur – a z tej liczby 16,9% do�wiadczy�o przemocy.
Z raportu Fundacji z 2018 r. (Adamska-Sala et al., 2018) wynika, �e najcz�stszymi formami przemocy po�o�niczej i ginekologicznej w Polsce s�:
- medykalizacja porodu, kt�ra ma charakter systemowy – wskazuj� na to: odsetek kobiet, kt�re maj� zak�adane wk�ucie do �y�y obwodowej (90,9%) oraz odsetek porod�w wywo�ywanych (43,4%) i odsetek kobiet, kt�re maj� podawan� kropl�wk� naskurczow� w czasie porodu (60,6%);
- procedury wykonane bez uzyskania �wiadomej zgody: 48,1% k�piel noworodka, 43,2% podanie dziecku mieszanki modyfikowanej, 40,9% za�o�enie wk�ucia do �y�y obwodowej, 17,4% ogolenie krocza, 27,1% indukcja porodu, 29,1% podanie kropl�wki z syntetyczn� oksytocyn�, 32,9% badanie wewn�trzne, 16,6% naci�cie krocza;
- brak dba�o�ci o intymno��: 19,3% kobiet deklarowa�o, �e niekt�re czynno�ci by�y wykonane bez dba�o�ci o ich prywatno�� czy intymno��, 82% kobiet zadeklarowa�o, �e personel nie puka� do drzwi przed wej�ciem do sali;
- dyskryminacja: 8,8% badanych deklarowa�o, �e czu�o si� gorzej traktowana ni� inne pacjentki, przede wszystkim dlatego, �e zadawa�y pytania, ale r�wnie� z innych powod�w;
- przemoc s�owna: niestosowne komentarze us�ysza�o 24% kobiet, ponad 10% kobiet by�o ignorowanych, 17,1% traktowanych lekcewa��co, na 15,6% kobiet kto� z personelu podnosi� g�os, 11,8% by�o krytykowanych, a 10,1% wy�miewanych;
- wymuszenia: 12,8% badanych kobiet zadeklarowa�o, �e w czasie pobytu w szpitalu czu�y si� zmuszone do czego� przez personel, na przyk�ad do karmienia dziecka mieszank� modyfikowan� (45,3%) lub do karmienia piersi� (21,3%);
- przemoc fizyczna: dla 31% kobiet przynajmniej jedna czynno�� podczas pobytu w plac�wce by�a wykonana niedelikatnie, u 15,5% kobiet kto� naciska� na brzuch, 3% kobiet zadeklarowa�o, �e kto� rozk�ada� na si�� ich nogi w drugim okresie porodu; 66 kobiet zadeklarowa�o, �e przywi�zano im nogi do ��ka porodowego;
Dzia�ania na�rzecz eliminacji przemocy po�o�niczej i�ginekologicznej
�wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) w swoim stanowisku dotycz�cym przemocy po�o�niczej zwraca uwag� na konieczno�� podejmowania dzia�a� systemowych na rzecz eliminacji przemocy po�o�niczej i nadu�y� wobec kobiet (The prevention and elimination of disrespect and abuse during facility-based childbirth, 2015).
W�r�d tych dzia�a� znajduj� si� m.in.: wi�ksze wsparcie ze strony w�adz pa�stwowych dla bada� i dzia�a� zapobiegaj�cych brakowi szacunku i nadu�yciom; inicjowanie, wspieranie i utrzymanie program�w maj�cych na celu popraw� jako�ci opieki po�o�niczej; podkre�lanie praw kobiet do godnej i pe�nej szacunku opieki zdrowotnej w czasie ci��y i porodu.
WHO uwa�a za�niezwykle istotne tak�e zbieranie danych na�temat poszanowania praw i��amania praw kobiet w�porodzie.
Fundacja Rodzi� po Ludzku realizuje ten postulat poprzez ci�g�y monitoring jako�ci opieki oko�oporodowej za pomoc� anonimowej ankiety #G�osMatek. Ka�da kobieta, kt�ra urodzi�a dziecko w szpitalu w Polsce mo�e wype�ni� t� ankiet� i oceni� wiele aspekt�w opieki w plac�wce. W ankiecie G�os Matek kobieta mo�e bezpiecznie podzieli� si� swoim do�wiadczeniem r�wnie� je�li do�wiadczy�a przemocy po�o�niczej i ginekologicznej lub innych narusze� swoich praw. Informacje przekazane Fundacji t� drog� s� wykorzystywane do wnoszenia tematu przemocy po�o�niczej i ginekologicznej do debaty publicznej. A tak�e do motywowania decydent�w do podejmowania konkretnych rekomendowanych dzia�a� na rzecz eliminacji tego rodzaju przemocy wobec kobiet.
W literaturze o przemocy po�o�niczej z 2020 r. znajdziemy wnioski dotycz�ce dzia�a� na rzecz eliminacji przemocy po�o�niczej i ginekologicznej (Perrotte, Chaudhary and Goodman, 2020). Badaczki zwracaj� uwag� na konieczno�� szerszego postrzegania tego zjawiska jako zakorzenionego w akceptowanej spo�ecznie przemocy wobec kobiet i do podejmowania dzia�a� na rzecz zmian w kulturze poszczeg�lnych spo�ecze�stw. Wed�ug badaczek warunki pracy personelu oraz kszta�cenie niewspieraj�ce w �wiadczeniu zhumanizowanej opieki stanowi� powa�n� barier� dla eliminacji nadu�y�. W analizowanych publikacjach wyra�nie wida� natomiast, �e �rodkiem zmniejszaj�cym ryzyko do�wiadczenia przemocy po�o�niczej jest obecno�� osoby bliskiej podczas porodu. Jest to kolejny istotny argument za priorytetowym traktowaniem obecno�ci osoby bliskiej w czasie porodu, niezale�nie od wyzwa� kt�rym musz� stawi� czo�a systemy ochrony zdrowia i ich pracownicy.
Pierwszymi krokami do zmiany jest odmowa zaakceptowania praktyk, kt�re w istocie s� przemoc� po�o�nicz� i ginekologiczn� oraz nazwanie ich po imieniu.
St�d apel Fundacji Rodzi� po Ludzku:
Je�li urodzi�a� dziecko w latach 2020-2022, koniecznie wype�nij ankiet� G�os Matek. Oce� szpital i wp�y� na ranking porod�wek w Polsce https://ankieta.rodzicpoludzku.pl/ Je�li do�wiadczy�a� przemocy po�o�niczej i ginekologicznej, zg�o� naruszenie swoich praw. Mo�esz to zrobi� za pomoc� formularza https://ankieta.rodzicpoludzku.pl/ Je�li jeste� �wiadkiem przemocy po�o�niczej i ginekologicznej – reaguj, sprzeciw si�. Mo�esz te� napisa� do Fundacji Rodzi� po Ludzku: kontakt@rodzicpoludzku.pl Razem tworzymy silny #G�osMatek i mo�emy si� sprzeciwi� przemocy po�o�niczej i ginekologicznej!
Autorki: Anna Kwiatek-Kucharska, Aleksandra Nowakowska-Kutra, Joanna Pietrusiewicz
Redakcja: Ma�gorzata Sikora Borecka
Pi�miennictwo:
Adamska-Sala, I. et al. (2018) Raport z monitoringu oddzia��w po�o�niczych. Opieka oko�oporodowa w Polsce w �wietle do�wiadcze� kobiet, Fundacja Rodzi� po Ludzku. Available at: https://rodzicpoludzku.pl/raporty/raport-z-monitoringu-oddzialow-polozniczych-opieka-okoloporodowa-w-polsce-w-swietle-doswiadczen-kobiet/ (Accessed: 18 October 2022).
Borges, M.T. (2018) ‘A Violent Birth: Reframing Coerced Procedures During Childbirth as Obstetric Violence’, Duke Law Journal, 67(4), pp. 827–862.
Bowser, D. and Hill, K. (2010) Exploring Evidence for Disrespect and Abuse in Facility-Based Childbirth: Report of a Landscape Analysis. Harvard School of Public Health and University Research. Available at: https://www.mhtf.org/document/exploring-evidence-for-disrespect-and-abuse-in-facility-based-childbirth-report-of-a-landscape-analysis/ (Accessed: 3 November 2022).
Helios, J. and Jedlecka, W. (2020) Przemoc instytucjonalna wobec dzieci. Kulturowe uzasadnienie przemocy instytucjonalnej. Difin.
Kawula, S. (2005) Pedagogika rodziny : obszary i panorama problematyki / Stanis�aw Kawula, J�zefa Br�giel, Andrzej W. Janke. Wyd. 2 uzup., Pedagogika rodziny : obszary i panorama problematyki. Wyd. 2 uzup. Toru�: Wydaw. Adam Marsza�ek.
Perrotte, V., Chaudhary, A. and Goodman, A. (2020) ‘"At Least Your Baby Is Healthy" Obstetric Violence or Disrespect and Abuse in Childbirth Occurrence Worldwide: A Literature Review’, Open Journal of Obstetrics and Gynecology, 10(11), pp. 1544–1562. Available at: https://doi.org/10.4236/ojog.2020.10110139.
Pospiszyl, I. (1994) Przemoc w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
‘Sexual Misconduct: ACOG Committee Opinion, Number 796’ (2020) Obstetrics & Gynecology, 135(1), p. e43. Available at: https://doi.org/10.1097/AOG.0000000000003608.
Simonovic, D. (2019) ‘A human rights-based approach to mistreatment and violence against women in reproductive health services with a focus on childbirth and obstetric violence ’: Available at: https://digitallibrary.un.org/record/3823698 (Accessed: 20 October 2022). ‘The prevention and elimination of disrespect and abuse during facility-based childbirth’ (2015). WHO. Available at: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/134588/WHO_RHR_14.23_eng.pdf.
