Przypadki w j�zyku polskim - funkcje
Przypadki, kt�rych jest w j�zyku polskim siedem, sprawiaj� sporo k�opotu. S� jednak niezb�dne. Dzi�ki nim wyrazy si� odmieniaj�, a zdania mog� mie� swobodny szyk. Przypadki s�u�� do wyra�ania stosunk�w zachodz�cych mi�dzy sk�adnikami wypowiedzenia.
Zobacz tak�e: Najcz�stsze zaburzenia uczenia:
Przez przypadki odmieniaj� si� rzeczowniki, przymiotniki, imies�owy przymiotnikowe, cz�� liczebnik�w i zaimk�w. Ich odmiana nazywana jest deklinacj�.
Wyst�puj�ce przypadki w j�zyku polskim to: mianownik, dope�niacz, celownik, biernik, narz�dnik, miejscownik i wo�acz. Ka�dy przypadek odpowiada na inne pytanie i pe�ni inn� funkcj�. Przypadki pomagaj� odr�ni� podmiot od dope�nienia, okolicznika czy przydawki.
Przypadki - j�zyk polski
- Mianownik (M.) - kto? co? (jest) - np. wiatr, misie
- Dope�niacz (D.) - kogo? czego? (nie ma) - np. wiatru, misi�w
- Celownik (C.) - komu? czemu? (si� przygl�dam) np. wiatrowi, misiom
- Biernik (B.) - kogo? co? (widz�) np. wiatr, misie
- Narz�dnik (N.) - (z) kim? (z) czym? (id�) np. (z) wiatrem, misiami
- Miejscownik (Ms.) - o kim? o czym? (m�wi�) np. (o) wietrze, misiach
- Wo�acz (W.) - zwrot do kogo� lub czego� np. g�ro! misie!
J�zyk polski przypadki pod lup�
Odmiana przez przypadki w j�zyku polskim sprawia wiele k�opot�w. Warto ka�demu z nich przyjrze� si� bli�ej, by m�c zrozumie� sens i funkcje:
- Mianownik (�ac. nominativus) odpowiada na pytania: kto? co? (to jest). Form� podstawow� wyrazu w s�ownikach podaje si� w�a�nie w mianowniku. Mianownik to przypadek, w kt�rym rzeczownik najcz�ciej wyst�puje w roli podmiotu. Specjali�ci twierdz�, �e najrzadziej u�ywanymi przypadkami s� wo�acz i celownik.
- Dope�niacz (�ac. genetivus) odpowiada na pytania kogo? czego? (nie ma). Cz�sto jest u�ywany w przeczeniach (np. Kamila nie pi�a wody) albo w relacjach przynale�no�ci, np. sweter Grze�ka.
- Celownik (�ac. dativus) odpowiada na pytania to komu? czemu? (przygl�dam si�). ��czy si� m.in. z czasownikami takimi jak obiecywa�, dzi�kowa�, sprzedawa�, oddawa�, pomaga�, dawa�, m�wi� czy przyimkami: dzi�ki, przeciw, wbrew. Np. przygl�dam si� spadaj�cym li�ciom. Ko�c�wki celownika dla rzeczownik�w: w rodzaju m�skim -owi: redaktorowi b�d� -u: bratu, za� w rodzaju �e�skim: -i, np. nadziei, oraz -e, np. mamie.
- Biernik (�ac. accusativus) odpowiada na pytania kogo? co? (widz�). Rzeczowniki i zaimki osobowe wyst�puj�ce w bierniku pe�ni� w zdaniu funkcj� dope�nienia bli�szego, a przymiotniki - funkcj� przydawki. Np. Widz� spadaj�ce li�cie.
- Narz�dnik (�ac. instrumentalis) odpowiada na pytania to z kim? z czym? (id�). Przede wszystkim s�u�y do okre�lania narz�dzia (o��wkiem, pi�rem, widelcem) lub �rodka transportu (samolotem, samochodem) albo do wskazywania, czym si� interesujemy (Interesuj� si� fotografi�) lub kim jeste�my (Jestem kobiet�/dziennikark�/mam�). Narz�dnik ��czy si� z przyimkami z, pod, nad.
- Miejscownik (�ac. locativus) odpowiada na pytania o kim? o czym? (m�wi�). S�u�y do opisu miejsca, dlatego te� zawsze wymaga u�ycia przyimka. Rzeczowniki maj� w miejscowniku najcz�ciej ko�c�wk� -e np. mamie, lub -u - np. w kwietniu. Rzeczowniki zako�czone na k, g, ch przyjmuj� ko�c�wk� u: np. rogu. W liczbie mnogiej rzeczowniki we wszystkich trzech rodzajach przybieraj� ko�c�wk� -ach (wyj�tki: na W�grzech, w Niemczech).
- Wo�acz (�ac. vocativus) - nie ma pytania jako jedyny. Jest specyficznym przypadkiem, poniewa� nie wskazuje na zwi�zki w wypowiedzeniu. To jedynie forma rzeczownika u�ywanego w funkcji apelu podczas zwracania si� do innych. Stosowany jest w zawo�aniach, bezpo�rednich zwrotach. Obecnie wypierany jest przez mianownik - cz�ciej s�yszymy zawo�anie Barek ni� Bartku. Mianownik i wo�acz w wielu wyrazach maj� t� sam� form�.
Odmiana przez przypadki - jak zapami�ta�?
Wiele os�b, zw�aszcza uczni�w szk� podstawowych, ma problem z zapami�taniem przypadk�w, na dodatek w poprawnej kolejno�ci. Z pomoc� przychodz� kr�tkie, zabawne wierszyki, takie jak:
Wierszyk pierwszy: Mam domek ca�kiem bia�y nad morzem wspania�ym:
Mam (Mianownik)
Domek (Dope�niacz)
Ca�kiem (Celownik)
Bia�y (Biernik)
Nad (Narz�dnik)
Morzem (Miejscownik)
Wspania�ym (Wo�acz).
Wierszyk drugi: Mama da�a c�rce bu�k� nasmarowan� mas�em wiejskim.
Mama (Mianownik)
Da�a (Dope�niacz)
C�rce (Celownik)
Bu�k� (Biernik)
Nasmarowan� (Narz�dnik)
Mas�em (Miejscownik)
Wiejskim (Wo�acz).
