Ivan Morris

Bardzo trudno zdefiniować gatunek tej książki. Nie ma wątpliwości, ze jest to opracowanie naukowe, choć nie decyduje o tym znacząca liczba przypisów i naukowa bibliografia. Jest to na pewno wnikliwe studium epoki Heian w dziejach Japonii, jest to historia tego kraju (a przynajmniej jej pewnych aspektów) w IX-XII stuleciu, ale przede wszystkim jest to analiza i interpretacja epoki na podstawie dogłębnie potraktowanej literatury tego okresu ze szczególnym uwzględnieniem pracy Murasaki Shikibu "Opowieści o księciu Genji". I chyba właśnie pokazanie tła tej powieści, analiza i interpretacja dzieła, przedstawienie kultury epoki, pokazanie pewnych zagadnień społecznych na tle politycznym i gospodarczym stanowi treść pracy. Obawiam się wszakże, że nie potrafię właściwie zarysować problematyki książki Ivana Morrisa. Jest ona na tyle pojemna, zawiera tak wiele wątków, że to czytelnik powinien sam szukać definicji, czym dzieło to jest. Mnie pozostaje tylko stwierdzić, że książka otworzyła przede mną zupełnie nowe światy, nieznane mi zagadnienia, nowe rozumienie pojęcia historii świata. Bowiem cytowana wyżej "Opowieść o księciu Genji" została tu określona jako "pierwsza powieść psychologiczna w literaturze światowej" (s. 256) i mogę się tylko w pełni zgodzić z tą definicją. Utwór powstał na początku XI w. - i to kolejny przyczynek do świadomości naszego kręgu cywilizacyjnego - gdy Europa była jeszcze barbarzyńska, Ameryka miała dopiero w przyszłości doczekać się pierwszych cywilizacji - w Japonii kwitła wykwintna i nowoczesna literatura, rozwijały się sztuki, poszukiwano piękna. Ale autor jest uczciwy wobec czytelnika - pokazuje, że powyższe zjawiska dotyczyły niewielkiej grupy arystokratów, że reszta społeczeństwa Japonii pozostawała w ogromnym zacofaniu, że ten rozwój to tylko skromne elity społeczne. I zapewne w tym tkwi szczególna zasługa Morrisa. Przedstawiając pewną kastę, wąską grupę skupioną wokół władzy państwowej, nie pomija innych kręgów społecznych, gospodarczych, terytorialnych. jeśli miałbym coś zarzucić autorowi, to chyba tylko zbyt częste odwoływanie się do wiedzy czytelnika brytyjskiego, do porównań z historią i literaturą europejską różnych epok, co nie zawsze jest uzasadnione, gdyż nie można porównywać rzeczy nieporównywalnych. Ale pomijając ten zarzut, trudno doszukać się innych niedociągnięć. Chcę zaznaczyć jeszcze dwie sprawy. nie znam dziejów Japonii, nie znam jej literatury, wypowiadam się więc jako laik. Ale uważam, że praca jest wyjątkowa, bardzo wartościowa i godna przeczytania. Książka powstała ponad pół wieku temu (wydanie brytyjskie 1964),ale, moim zdaniem, niewiele straciła na wartości. Dla porządku dodam jeszcze, że praca składa się z analizy epoki, powieść Murasaki Shikibu zaś nie jest traktowana jako nadrzędna, dzięki czemu czytelnik nie jest nią zdominowany. Dopiero w końcowych partiach pracy autor poświęcił "Opowieści o księciu Genji" i jego autorce nieco miejsca (zresztą całkiem sporo). Wcześniej można się dowiedzieć o epoce Heian, warunkach geograficznych świata władzy, polityce i roli rodu Fujiwara, administrowaniu i gospodarce (bardzo ciekawe rozważania, choćby przez porównanie do podobnych zjawisk w Europie),roli metropolii i prowincji, grupach społecznych, religii i religijności, życiu codziennemu arystokracji japońskiej, roli kultury, a szczególnie poszukiwaniu piękna, literaturze, muzyce i kaligrafii. Wreszcie ciekawie przedstawia się rozdział o kobietach i mężczyznach z kręgów arystokracji japońskiej. Wśród aneksów interesujący jest komentarz zatytułowany "Uwagi o X wieku". Ale czytelnikowi, który sięgnie po tę książkę, przeczytanie jej w całości, bo to pozwoli mu zbudować całościowy obraz Japonii i jej elit społecznych przed tysiącem lat. Praca jest godna polecenia, w dodatku dość przystępny język (zasługa tłumacza) sprawia, że nie odczuwamy zbytnio naukowości pracy. Warto przeczytać.