21 maja 1674 roku na polu elekcyjnym na Woli szlachta, głosami 3450 elektorów, na króla wybrała Jana Sobieskiego. W miejscu, w którym dziś stoi pomnik upamiętniający koronacje królów, rozległy się słowa "Vivat Ioannes Rex". Tego dnia rozpoczęło się dwudziestodwuletnie panowanie Jana III Sobieskiego. Nie był to łatwy okres w historii Rzeczypospolitej, osłabionej po powstaniach Chmielnickiego, wojnie polsko-rosyjskiej, konfliktach z Tatarami i potopie szwedzkim. Sobieski przed wyborami elekcyjnymi przeprowadził spektakularną wyprawę na czambuły tatarskie. Z udziałem 3 tys. jazdy odbił 44 tys. więźniów z jasyru. 11 listopada 1673 roku z kolei odniósł wielkie zwycięstwo w bitwie pod Chocimiem. Nic dziwnego, że był zdecydowanym faworytem.
"Jan Sobieski pod Wiedniem" Jan Matejko malował niecały rok. "Zapał był gorączkowy"
Wielka sława Sobieskiego przyszła niecałe 10 lat po wyborze na króla. 12 września 1683 roku w wielkiej bitwie pod Wiedniem dowodzona przez niego armia rozgromiła Turków, których w walkach zginęło 15 tys. To właśnie ten moment na obrazie "Jan Sobieski pod Wiedniem" uwiecznił Jan Matejko. Malarz prace nad nim zaczął 1879 roku. Początkiem były pierwsze rysunki i olejny szkic. Ostateczna wersja powstała w latach 1882–1883. Matejko za wszelką cenę chciał ukończyć dzieło przed 200. rocznicą bitwy pod Wiedniem.
Nigdy jeszcze żadnego dotąd z takim zawzięciem nie malował obrazu, wkładał on, rzec można, całą w ten obraz swą duszę; zapał artysty do pracy był gorączkowy i nadzwyczajny
- pisał Marian Gorzkowski, pisarz i powiernik malarza.
Ostatni ruch pędzla wykonał 22 sierpnia 1883 roku. Już 12 września 1883 roku, w 200. rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, dzieło Matejki wystawiono w Wiedniu. Nie był to przypadek, malarz chciał tym przypomnieć, że bez udziału polskiego króla i polskiej armii triumfu by nie było. Kilka miesięcy później specjalna delegacja na czele z Matejką wręczyła obraz papieżowi Leonowi XIII w darze "od narodu polskiego". Nie wszyscy byli zadowoleni z takiego obrotu spraw, uważano bowiem, że obraz o takiej wadze powinien pozostać nad Wisłą, a nie tkwić "schowany na strychach Watykanu". Do dziś "Jan III Sobieski pod Wiedniem" znajduje się w Muzeum Watykańskim.
Co przedstawia obraz "Sobieski pod Wiedniem"? Jednej kluczowej postaci na nim zabrakło
Na obrazie widać siedzącego na koniu Jana III Sobieskiego, który wręcza kanonikowi Janowi Kazimierzowi Denhoffowi, wysłannikowi papieża Innocentego XI, list z wiadomością o pokonaniu Turków pod Wiedniem. W otaczającym króla i kanonika tłumie widać Jakuba Sobieskiego, najstarszego syna króla, księcia Karola Lotaryńskiego, a także kapucyna Marco d'Aviano. Z lewej strony widoczni są m.in. gen. Marcin Kącki, hetman polny Mikołaj Hieronim Sieniawski, hetman koronny Stanisław Jabłonowski, Atanazy Miączyński i koniuszy koronny Marek Matczyński.
Andrzej Pruszynski, Objaśnienie do obrazu 'Jan III Sobieski pod Wiedniem' National Museum in Kraków, Public domain, via Wikimedia Commons
Zabrakło jednak Jerzego Franciszka Kulczyckiego, żołnierza Sobieskiego, który na ochotnika w przebraniu żołnierza osmańskiego przedostał się przez obóz wroga, zakradł do Wiednia i przekazał wiadomość na ręce Karola V Leopolda. Następnie z potwierdzeniem gotowości do odsieczy wrócił do obozu, przyczyniając się do zwycięstwa Jana III Sobieskiego.
