Wydawa�o mi si�, �e to pokolenie naszych rodzic�w �y�o w �wiecie propagandy, ale ukrai�sko-rosyjska wojna pokazuje, jak pot�ne jest k�amstwo w dzisiejszym �wiecie.
Skala dezinformacji zwi�ksza si� skokowo. To wynika z rozwoju technologii. Tego, �e dzi� ka�dy mo�e produkowa� informacje. Jeste�my nimi zalewani. Fake newsy rozchodz� si� sze�� razy szybciej ni� informacje prawdziwe.
Dlaczego tak si� dzieje?
Poniewa� k�amstwo cz�sto jest ciekawsze od prawdy. Przy covidzie mierzyli�my si� z tak� fal� fake news�w – typu: covid lecz� wybielacze albo picie ciep�ej wody – �e wydawa�o si� niemo�liwe, by jakakolwiek kryzysowa sytuacja wygenerowa�a ich wi�cej. A jednak. Teraz weryfikujemy kilkadziesi�t informacji tygodniowo.
Jeden ze student�w zapyta� mnie, czy zajmujemy si� r�wnie� pozytywnym fact-checkingiem. Czy obalamy proukrai�skie fake newsy. Odpowied� brzmi: tak. Zdarza si�, �e i takie fake newsy obalamy, natomiast 80 czy nawet 90 proc. nieprawdziwych informacji to jest propaganda kremlowska, kt�ra jest zdecydowanie bardziej dla Polak�w szkodliwa.
Jaros�aw Wolski, analityk bia�ego wywiadu, m�wi tak: "Je�li chodzi o stron� propagandow� tej wojny, to Ukrai�cy pokazuj� mistrzostwo �wiata. Maj� od tego doradc�w z Zachodu".�Jakie fake newsy wys�ali w �wiat?�
Na przyk�ad, �e zestrzelili rosyjskiego MiG-a 29. Okaza�o si�, �e materia� filmowy, kt�ry mia� by� tego dowodem, zosta� nakr�cony podczas pokaz�w lotniczych w Wielkiej Brytanii w 1993 roku. Albo �e zlikwidowali samolot Su-25, co by�o symulacj� komputerow�. Pojawia�y si� te� na przyk�ad zdj�cia Kliczki, kt�ry rzekomo walczy na froncie, a to by�y fotografie z �wicze� wojskowych z 2021 roku.
Sk�d zwyczajny u�ytkownik Facebooka ma wiedzie�, czy takie zdj�cie jest prawdziwe? Albo filmik z rosyjskim �o�nierzem, kt�ry p�acze i m�wi, �e chce do mamy?
Je�li nie jeste�my w stanie zweryfikowa� tego sami, mo�emy podes�a� takie nagranie fact-checkerom.
Ameryka�ski polityk Hiram Johnson powiedzia�, �e na wojnie pierwsza ginie prawda. Ka�da ze stron usi�uje podnie�� morale swoich �o�nierzy i cywil�w, a os�abi� morale przeciwnika. Do tej pory to Rosja by�a mistrzyni� w dezinformowaniu. Ostatnio te� wiele tego zobaczyli�my: a to Kij�w oddany w r�ce Rosji, a to Ze�enski uciek� do Polski czy USA. A co si� sta�o po tym, jak Rosjanie zbombardowali szpital w Mariupolu? O�wiadczyli, �e to by�a ukrai�ska prowokacja, a w szpitalu nie by�o pacjent�w, tylko radyka�owie z batalionu Azow. Powielenie ka�dego takiego fake newsa jest jak – pozwol� sobie na obrazowe por�wnanie – dodatkowy nab�j w magazynku rosyjskiego �o�nierza.
Wi�cej informacji z wojny w Ukrainie na stronie g��wnej Gazeta.pl
Anna Stre�y�ska, by�a minister cyfryzacji, powiedzia�a, �e na tej wojnie w sieci wszyscy jeste�my �o�nierzami. �eby powieli� fake newsa, wcale nie trzeba go poda� dalej, prawda? Wystarczy doda� reakcj� typu "zdziwiona bu�ka" albo w komentarzu napisa� "Serio?", a ju� taki fake news wy�wietli si� kt�remu� ze znajomych?�
Tak dzia�aj� algorytmy Facebooka. Jak�kolwiek interakcj� z takim postem – nie tylko udost�pnieniem go, ale tak�e daniem na przyk�ad lajka czy skomentowaniem – rozprzestrzeniamy kremlowsk� dezinformacj�. Dystrybutorzy fake news�w �eruj� na naszym braku czasu i lenistwie. Bo nie chce nam si� sprawdza� informacji.
Jednak mam nadziej�, �e nie doradza pan ludziom, �eby w og�le przestali korzysta� z portali spo�eczno�ciowych?
Absolutnie nie. U�ywajmy ich, ale korzystajmy przy tym ze swojego krytycznego rozumu. To jest najskuteczniejsze narz�dzie do walki z dezinformacj�. Apelujemy, by podczas korzystania z Facebooka czy Twittera przygl�da� si� swoim emocjom.
To jest wa�ne, poniewa� cz�sto posty, kt�re zawieraj� nieprawdziwe informacje, maj� charakter sensacyjny i wzbudzaj� skrajne – niejednokrotnie negatywne – emocje. A my tracimy g�ow� i podajemy fake newsy dalej
Zastopujmy! Odetchnijmy! Odejd�my od komputera. Porozmawiajmy ze znajomymi w realu. I dopiero potem wr��my do tej informacji. I znowu si� zastan�wmy: czy jeste�my jej pewni i powinni�my j� puszcza� w �wiat?
Zdarza si�, �e fake newsy zawieraj� informacje o fa�szywych zbi�rkach.
Po wybuchu wojny to by�a plaga. Zbierano tam pieni�dze za pomoc� bitcoin�w albo innych kryptowalut, co ju� powinno wzbudzi� sceptycyzm. Niestety, sporo os�b si� na to nabra�o.
By� mo�e za jaki� czas technologia rozwinie si� na tyle, �e b�dziemy mieli sztuczn� inteligencj�, kt�ra pomo�e w walce z dezinformacj�, natomiast dzi� podstawa to jest edukacja spo�ecze�stwa. My, w ramach projektu obywatelskiego Akademia Fact-Checkingu, je�dzimy po Polsce i uczymy �wiadomego korzystania z medi�w spo�eczno�ciowych nie tylko dzieci, ale tak�e student�w i senior�w. To jest szalenie wa�ne, poniewa� badania pokazuj�, �e Polacy nie ufaj� ani instytucjom pa�stwowym, ani autorytetom. W czasie epidemii firma YouGov przebada�a mieszka�c�w 25 pa�stw i okaza�o si�, �e Polacy – jako jedyny nar�d – w kwestii epidemii bardziej ufali znajomym i przyjacio�om ni� ekspertom i lekarzom.
To fatalnie, tym bardziej �e g��wnym �r�d�em dezinformacji s� portale spo�eczno�ciowe, prawda?
Facebook, YouTube, Twitter, a teraz r�wnie� TikTok – to s� g��wne kana�y dystrybucji dezinformacji. Zgadza si�.
A najbardziej na fake newsy podatni s� ludzie m�odzi oraz seniorzy?�
To te� prawda. Seniorom brakuje kompetencji pos�ugiwania si� nowymi technologiami. M�odzi je maj�, ale nikt im nie m�wi, jak �wiadomie korzysta� z medi�w spo�eczno�ciowych.
Poniewa� w szko�ach nie ma edukacji medialnej. A m�odo�� ma to do siebie, �e sensacyjne informacje �atwo kupuje.�
Nastolatki lubi� emocje, lubi� by� na bie��co, mie� dost�p do informacji w pierwszej kolejno�ci, wi�c szybko je podaj� dalej.
To jest dla mnie zrozumia�e, natomiast dziwi mnie �atwowierno�� senior�w, kt�rzy w PRL-u przywykli do obcowania z propagand�. Kupowali "Trybun� Ludu" i wiadomo�ci dzielili przez dwa albo pi��.
To si� zgadza. Nie wierzyli prasie drukowanej i telewizji, ale niech pani zauwa�y: informacje od znajomych by�y cenne!
O tym nie pomy�la�am!
A teraz ci sami znajomi s� na Facebooku. I potem, kiedy dzieci ich pytaj�: sk�d wiesz o tym czy o tamtym, to s�ysz�: "Z Facebooka". Nie ma takiego �r�d�a informacji jak Facebook! Zainteresowa� nas news, kt�ry tam si� wy�wietli�? Podstawowa zasada weryfikacji nakazuje sprawdzi� go w przynajmniej dw�ch niezale�nych �r�d�ach, na przyk�ad du�ych portalach informacyjnych.
A wracaj�c do Rosjan – oni siej� dezinformacj� umiej�tnie. Nie zawsze dystrybuuj� w�asne fake newsy, ale podbijaj� te narracje, kt�re ju� w spo�ecze�stwie istniej�. W polskiej sieci dominuje negatywne nastawienie wobec agresywnych dzia�a� Rosji, ale odnotowano wzrost liczby wpis�w krytykuj�cych sankcje pod tytu�em: dlaczego przez Ukrai�c�w mamy wi�cej p�aci� za paliwo? Na szcz�cie nie jest to du�a skala
Ministerstwo Zdrowia dementowa�o informacj�, jakoby Polka ze skr�con� nog� us�ysza�a w szpitalu, �e ma sobie i��, bo przyjmowani s� sami Ukrai�cy. To jest niesamowite, �e jeden fa�szywy komentarz w internecie wywo�uje reakcj� na takim szczeblu.�
Je�li fa�szywa narracja jest powielana i ma du�e zasi�gi, to ministerstwo musi j� zdementowa�. W pandemii zadawali�my pytania ministerstwu, czy poprzez szczepionki czipuj� ludzi. To si� wydaje absurdalne i �mieszne, ale sporo os�b w to wierzy�o, a my, by zdementowa� tak� informacj�, musimy zada� pytania we w�a�ciwej instytucji, znale�� najnowsze dane.
Mn�stwo by�o fake news�w, �e przez polsko-ukrai�sk� granic� do Polski dostaj� si� uchod�cy z Afryki, kt�rzy koczowali wcze�niej przy granicy bia�oruskiej, �e jest to nap�yw niekontrolowany, a w miejscowo�ciach przygranicznych dochodzi do akt�w przemocy i gwa�t�w.
Narracje antyuchod�cze skupi�y si� na czarnosk�rych studentach z r�nych kraj�w Afryki ucz�cych si� na przyk�ad w Kijowie, a teraz uciekaj�cych przed wojn�. To by�a oliwa do ognia! Osoby ze �rodowisk kibicowskich pojecha�y "broni� polsko�ci" i robi� "polowania" – jak sami to okre�lili – na agresywnych uchod�c�w. Pojawia�y si� niesprawdzone informacje o atakach z u�yciem no�y czy wybijaniu okien. Do tego niezweryfikowane filmiki z rozmowami z ratownikami medycznymi czy innymi lud�mi rzekomo pracuj�cymi na granicy, kt�rzy m�wili, �e zdecydowana wi�kszo�� uchod�c�w jest spoza Ukrainy.
Powielany by� te� przekaz, �e z Przemy�la do Jaros�awia idzie grupa Turk�w i �e pod Ostrowem dosz�o do gwa�tu na kobiecie. Podkarpacka policja zaprzecza�a informacjom, jakoby dosz�o do powa�nych przest�pstw. Podejrzewamy, �e cz�� fake news�w by�a rozsiewana przez propagand� rosyjsk� w celu siania chaosu, ale w du�ej mierze ich �r�d�em byli zwykli u�ytkownicy internetu, kt�rzy te informacje powielali.
Z tym dementowaniem jest chyba taki problem, �e kiedy policja m�wi, �e nie dosz�o do powa�nych narusze� prawa, to cz�� os�b pomy�li: Aha! Nie do powa�nych. To znaczy, �e jednak do jakich� dosz�o. "W ka�dej plotce jest ziarno prawdy".
I cz�sto rzeczywi�cie tak jest, �e dezinformacja wybiera jednostkowe prawdziwe przypadki, kt�re maj� �wiadczy� o tym, �e co� jest norm�. Najpowa�niejszymi zdarzeniami na granicy by�o to, �e obywatel Turkmenistanu odgryz� ratownikowi medycznemu fragment palca, a czarnosk�ry m�czyzna napad� na sklep spo�ywczy. Te dwa wydarzenia wystarczy�y, by sia� putinowsk� propagand� na wielk� skal�.
A kiedy kto� pr�bowa� tonowa� nastroje, m�g� us�ysze�: "A odgryziony palec? Mo�e to te� nieprawda?!".
Kiedy dementujemy fake newsy, z tym si� w�a�nie mierzymy. T�umaczymy, �e z pojedynczych przypadk�w nie mo�na wyci�ga� og�lnych wniosk�w. Tu mia�y miejsce dwie sytuacje na prawie dwa miliony os�b, kt�re przekroczy�y granic�.
W bardzo kr�tkim czasie.
W nieca�e trzy tygodnie. Wi�c statystycznie te dwa przypadki to jest nic. No ale niestety, fakty i statystyki to jedno, a ludzie, kt�rzy ogl�daj� obrazki czy filmiki w internecie, bardzo wierz� w to, co widz�.
Wi�cej informacji z wojny w Ukrainie na stronie g��wnej Gazeta.pl
I w to, co s�ysz�. "Wie pani, �e Polacy s� wyrzucani z mieszka�, by mogli w nich zamieszka� Ukrai�cy?". Osoba, kt�ra mi t� informacj� przekaza�a, m�wi�a z ogromnym przej�ciem!
Mocarstwa, wielkie korporacje i miliarderzy ukrywaj� prawd� przed zwyczajnymi lud�mi: to jest narracja, kt�ra do cz�ci os�b trafia. "Mo�e �yjemy w matriksie, a jaki� anonimowy ‘dziennikarz obywatelski’ ujawnia jedyn� prawd�?"
Kiedy wybuch�a epidemia, by�o bardzo wiele informacji typu: szwagier kole�anki pracuje w wojsku i m�wi, �e za dwa dni zamkn� miasta.
I, co ciekawe, te informacje nie by�y przekazywane w social mediach. Kana�ami dystrybucji by�y prywatne wiadomo�ci na WhatsAppie albo SMS-y. Taki spos�b dezinformowania jest bardzo skuteczny.
Poniewa� ta informacja jest specjalnie dla nas!
Z pierwszej r�ki! Mnie przekaza�a j� kole�anka. Twierdzi�a, �e ma j� od znajomego �o�nierza. Dr��y�em, kto to taki. Nie potrafi�a odpowiedzie�. Prawdopodobnie ona r�wnie� dosta�a t� informacj� od kogo� i potem g�upio jej by�o si� przyzna�, �e nagi�a rzeczywisto��, bo chcia�a, �eby wiarygodniej to brzmia�o. Tak samo by�o ostatnio z benzyn�. Moja mama dosta�a informacj� od znajomych, �e dobrze by by�o pojecha� i zatankowa�, bo zaraz zabraknie.
A w bankomatach mia�o zabrakn�� pieni�dzy. Gdyby wszyscy w te informacje uwierzyli, to rzeczywi�cie na jaki� czas jednego i drugiego by zabrak�o.�
Dezinformacja ma na celu wywo�anie chaosu. Cz�sto mnie ludzie pytaj�, czy to, co robimy, nie jest walk� z wiatrakami. Mo�e to jest idealistyczne, ale jestem pewien, �e nie. Co nie oznacza, �e usuniemy czy zdementujemy wszystkie fake newsy, ale mo�emy nauczy� siebie, a potem swoj� rodzin� i przyjaci�, jak �wiadomie korzysta� z medi�w spo�eczno�ciowych, jakie mechanizmy stoj� za powstawaniem fake news�w, kto i w jakim celu je dystrybuuje, jak si� rozprzestrzeniaj� i jak sobie z nimi radzi�. W ten spos�b t� walk� mo�na wygra�.
Kiedy widz� fake newsa, �e Polacy proponuj� uchod�czyniom z Ukrainy mieszkanie w zamian za seks, to rozumiem, �e ma on na celu pogorszenie wizerunku naszego kraju w oczach Zachodu. Ale Leonardo DiCaprio, kt�ry da� 10 mln na pomoc Ukrainie, a w rzeczywisto�ci nie da�? W tym chyba nie ma g��bszej my�li?
To mog�a by� zwyk�a kaczka dziennikarska: kto� m�g� mie� niesprawdzone informacje, �e aktor ma taki zamiar. Dziennikarze i politycy r�wnie� powielaj� niezweryfikowane informacje.
Ca�y �wiat op�akiwa� bohaterskich ukrai�skich �o�nierzy z Wyspy W�y, a okaza�o si�, �e �yj�!
To jest bardzo ciekawy przyk�ad. Pami�tam nagranie opublikowane przez stron� ukrai�sk�...
Gdzie m�wi� do Rosjan: "Idi na ch*j". Wszyscy to pami�tamy!
To by�a �wietna narracja proukrai�ska, �e ci bohaterowie zostali zabici przez bezdusznych Rosjan.
Ukrai�scy politycy celowo zmanipulowali t� informacj�?
Nie mam wystarczaj�co du�o informacji, by potwierdzi� lub zaprzeczy�. Nie wiemy r�wnie�, czy ci �o�nierze �yj�. Faktem jest natomiast, �e zar�wno rosyjska, jak i ukrai�ska strona wykorzystywa�y t� informacj� i manipulowa�y ni�, aby osi�gn�� swoje cele.
A skoro wr�cili�my do wojny, to wed�ug mnie informacyjnie – przynajmniej w pa�stwach zachodnich – t� wojn� wygrywa Ukraina.
Zgadzam si� z panem. Natomiast fake news�w si� boj�. Je�li ludzie maj� poczucie, �e k�amstwo jest wsz�dzie, to mo�e doprowadzi� do tego, �e b�d� si� zniech�ca� do poszukiwania informacji, interesowania si� i zaczn� si� wycofywa� do strefy prywatnej, popada� w bierno�� i apati�. Czyli to jest walka ze spo�ecze�stwem obywatelskim. Bardzo niebezpieczna sprawa.
Jednym z g��wnych cel�w dezinformacji jest zniech�cenie spo�ecze�stwa do anga�owania si� w s�uszne sprawy, na przyk�ad teraz – do pomocy uchod�com z Ukrainy.
Ja si� z kolei obawiam zamykania w ba�kach informacyjnych. Mam na my�li tworzenie przez grupy obywateli w�asnych, alternatywnych nurt�w. Mo�e to doprowadzi� do sytuacji, �e nie b�dziemy w stanie ze sob� prowadzi� merytorycznej dyskusji i dialogu. Antyszczepionkowcy maj� dzi� swoich dziennikarzy, polityk�w i prawnik�w. A przecie� to wszystko si� zacz�o od fake news�w. Od dezinformacji
Maciej Kie�tyka. Autor fact-check�w i debunk�w nieprawdziwych informacji. Cz�onek zarz�du Stowarzyszenia Demagog oraz mentor Akademii Fact-Checkingu. Prowadzi warsztaty w szko�ach oraz na konferencjach po�wi�conych mediom i cyberbezpiecze�stwu.
Anna Kalita. Absolwentka politologii na Uniwersytecie Wroc�awskim. Dziennikarka. W 2016 r. nominowana do Grand Press w kategorii dziennikarstwo �ledcze za wyemitowany w programie TVN „UWAGA!" materia� „Tu nie ma sprawiedliwo�ci", o krzywdzie chorych na alzheimera podopiecznych domu opieki, a w 2019 r. do Nagrody im. Teresy Tora�skiej za teksty o handlu noworodkami w PRL, kt�re ukaza�y si� w Weekend.gazeta.pl. Fascynuj� j� ludzie i ich historie oraz praca, kt�ra pozwala jej te historie opowiada�. Kontakt do autorki: anna.kalita@agora.pl.
