Recenzja ksi��ki: Zmierzch Homo Economicus

Recenzuje: Damian Kope�

Dok�d prowadzi ta droga?  

Modele matematyczne s� wszechobecne. Modele - czyli co�, czym próbuje si� opisywa� z�o�one zjawisko w sposób z definicji uproszczony. Modele nie s� pe�nym teoretycznym odwzorowaniem zjawisk, s� prób� ich formalnego, matematycznego opisu w sposób mo�liwy w danej chwili. Poniewa� jednak z�o�ono�� jest czym� naturalnym i powszechnym, zamkni�cie jej w kilku mniej lub bardziej rozbudowanych równaniach czy za�o�eniach teoretycznych nie oddaje jej nigdy w pe�ni. Modele s� u�ywane w fizyce, ekonomii, biologii. Maj� pomóc nam jako� sobie radzi� z otaczaj�c� nas z�o�on� rzeczywisto�ci�. Atom, w którym wokó� j�dra kr��y kuleczka zwana elektronem, jest modelem - i to niekoniecznie oddaj�cym rzeczywisto��, za to �adnym. Podobnie teoria Newtona, której zaprzeczeniem sta�a si� teoria Einsteina. W równaniach Newtona nie uwzgl�dnia si� rozmaitych si�, które w rzeczywisto�ci wyst�puj� i odgrywaj� swoj� rol�. S� owe równania u�yteczne, ale nie s� tak naprawd� stuprocentowo dok�adne i nie s� matematycznym zapisem rzeczywisto�ci. W meteorologii, korzystaj�c z modelowania zjawisk, próbuje si� prognozowa� pogod�. Jak to wychodzi w praktyce, mo�emy odczu� na co dzie�. Komputery s� coraz bardziej zaawansowane, modele - coraz bardziej z�o�one, a pogoda i tak jako� si� do nich nie chce dostosowa� i stale p�ata meteorologom i nam wszystkim figle.

Modelom matematycznym w ekonomii, roli wiary w zjawiskach ekonomicznych, swoistemu za�lepieniu elit, nadmiernemu i nieuzasadnionemu zaufaniu do liczb w postaci wska�ników po�wi�cona jest niewielka ksi��ka Zmierzch Homo Economicus. Jest to w zasadzie zapis rozmowy przeprowadzonej przez dziennikarza i publicyst� Romana Chlupaty’ego z dwoma przedstawicielami nauki: znanym czeskim ekonomist� Tomášem Sedlá�kiem oraz kanadyjskim matematykiem i publicyst� Davidem Orrellem. Sedlá�ek znany jest g�o�nej ksi��ki Ekonomia dobra i z�a, Orrellowi s�aw� przynios�a ksi��ka Economyths. Obaj panowie s� znani z patrzenia na zjawiska ekonomiczne szerzej, przez pryzmat np. filozofii i etyki w przypadku Sedlá�ka czy matematyki i modeli w przypadku Orrella. Obaj s� konstruktywnymi krytykami mainstreamowej ekonomii i obserwowanego dzi� podej�cia do rozwi�zywania coraz bardziej rozleg�ych i gro�nych kryzysów.

Ekonomi�ci krytycznie oceniaj� istnienie mitu, który mówi, �e cz�owiek jest istot� racjonaln� i podejmuje racjonalne dzia�ania. To prze�wiadczenie stoi u podstaw stosowanych obecnie modeli ekonomicznych. Jak si� owe modele sprawdzaj�, mo�emy zobaczy�, przygl�daj�c si� wraz z rozmówcami Chlupaty’ego wydarzeniom z ostatnich lat. Wed�ug Orrella i Sedlá�ka te modele s� niew�a�ciwe. Nie przesz�y testów, jakimi by�y liczne realne wydarzenia i kryzysy gospodarcze, które dotyka�y �wiata, a nawet które nadal trwaj�.

Rozmowa jest fascynuj�ca, ukazuje, jak wiele spraw traktowanych jako oczywiste wcale takimi nie jest. Jak �lepa wiara we wzrost, we wska�niki ekonomiczne (np. przeceniany i nie oddaj�cy tak naprawd� realnego stanu dobrobytu spo�ecze�stwa PKB), w znaczenie liczb szkodzi �wiatowej gospodarce i obywatelom, którzy s� jej cz�ci�. T�umaczona jest niech�� wp�ywowych �rodowisk do g��bokich zmian, pokazane s� chybione prognozy rozmaitych guru, którzy nie musz� si� wcale z nich t�umaczy�, nadal zasiadaj�c w pantoenie nieomylnych s�aw. Wed�ug rozmówców nie nale�y nigdy ufa� pi�knym teoriom czy czerpa� pokrzepienia z metod statystycznych, mówi�cych o prawdopodobie�stwie czy o nieistniej�cym przeci�tnym obywatelu.

Zbyt du�a dok�adno�� mo�e nas o�lepi� równie skutecznie jak zbyt wiele niedookre�le�.

Zarówno Sedlá�ek, jak i Orrell to ludzie z pasj�, potrafi�cy spojrze� na zjawiska szerzej i uwa�niej ni� dzieje si� to w klasycznych dzie�ach wielu ekonomistów. Zwracaj�cy uwag� na swoist� irracjonalno�� dzia�ania ludzi i firm, na z�o�ono�� rynków i powi�za� mi�dzy ich graczami, na rol� kryzysów finansowych, które w ich opinii s� naturaln� cz�ci� systemu, a nie przypadkowymi zdarzeniami.

Zmierzch homo economicus to ksi��ka, do której zrozumienia nie potrzeba ogromnej wiedzy. Obfituj�ca w �wietne metafory, w j�zyk jasny i zarazem barwny, inspiruj�ca i �mia�o obalaj�ca spo�eczno-ekonomiczne mity. Naukowcy wypowiadaj�cy si� w niej nie tylko stawiaj� diagnozy, proponuj� równie� drogi wyj�cia, szukania lepszych, bardziej z�o�onych modeli, uwzgl�dniania w praktyce czynników, które nie s� mo�liwe do prostego wyra�ania liczbami. Mo�na si� nie zgadza� z ich pogl�dami, ale trudno je zby� milczeniem - o ile celem jest rzeczywista naprawa istniej�cego, kulej�cego systemu.