Poniżej przypominamy fragment książki Witolda Jurasza.
Witold Jurasz pełnił funkcję chargé d'affaires RP na Białorusi. Jego książka "Demon zza miedzy", która opowiada o Białorusi, Łukaszence, katastrofie smoleńskiej oraz o błędach polskiej polityki wobec Białorusi miała premierę 12 października
***
Miesiąc po katastrofie smoleńskiej, około dwudziestej trzeciej obudził mnie telefon od wiceministra spraw zagranicznych Białorusi, który przeprosił, że dzwoni o tej porze i spytał, czy jestem świadomy, że prezydent Komorowski jest w Moskwie. Byłem oczywiście świadomy, bo podpisywałem notę dyplomatyczną z prośbą o zgodę na przelot nad terytorium Białorusi.
Kiedy usłyszałem jego pytanie, przeszły mnie dreszcze, bo uznałem, że skoro o tej porze dzwoni wiceminister spraw zagranicznych, to znaczy, że coś się musiało stać. Okazało się, że w pewnym sensie nic się nie stało. Wiceminister spytał mnie, czy prawdą jest, że prezydent Komorowski w drodze powrotnej do Polski zamierza przyjechać do Witebska, czyli na teren Białorusi, i z Witebska lecieć do Polski. O niczym takim nie było mi wiadomo.
Wiceminister poinformował mnie, że strona białoruska uzyskała taką informację od Federalnej Służby Ochrony, czyli rosyjskiego odpowiednika BOR, która skontaktowała się ze Służbą Bezpieczeństwa Prezydenta Białorusi, czyli białoruskim odpowiednikiem BOR, żeby ustalić kwestię przekroczenia granicy. Tyle że Białorusini nic o wizycie pełniącego obowiązki prezydenta Polski nie wiedzieli. Ja jako szef placówki również nic nie wiedziałem.
Zadzwoniłem do mojego byłego szefa (zastępcy ambasadora RP w Moskwie), który poinformował mnie, że rzeczywiście w trakcie wizyty Bronisława Komorowskiego, który udał się do stolicy Rosji, by wziąć udział w paradzie zwycięstwa na placu Czerwonym, zapadła "spontaniczna" decyzja, żeby z Moskwy pojechać do Katynia i Smoleńska i żeby nie wracać samochodem do Moskwy, ale przejechać osiemdziesiąt kilometrów do Witebska i stamtąd polecieć już do Polski.
Problem polega na tym, że zapomniano o tej spontanicznej decyzji poinformować polską ambasadę na Białorusi… Wyobraźmy sobie sytuację, w której ambasada USA dowiedziałaby się o wizycie prezydenta Bidena, który spontanicznie postanowił po szczycie NATO przyjechać z Wilna do Warszawy, tylko nikt nie wpadł na pomysł, żeby poinformować ambasadę amerykańską w Warszawie i władze Polski…
Jestem daleki od pisowskiej opowieści o stanie polskich spraw pod rządami innymi niż rządy PiS. Ale równocześnie po tym, czego byłem świadkiem, nikt mi nie wmówi, że państwo polskie pod rządami PO działało. Inną sprawą jest, że PiS zamiast sanacji zaoferował tylko inną ekipę ds. zarządzania bałaganem, a co gorsza, postanowił jeszcze dodać do już istniejącego bałaganu trochę własnego nieporządku.
"Wysoka urzędniczka Kancelarii Prezydenta bardzo się zdziwiła, słysząc, że Witebsk jest na Białorusi"
Następnego dnia rano zadzwoniłem do Kancelarii Prezydenta, żeby upewnić się, czy na pewno ten pomysł jest aktualny. Usłyszałem, że owszem, tak, ale co to za problem. Odpowiedziałem, że problem polega na tym, że Białoruś jest innym państwem niż Rosja i że zorganizowanie wizyty głowy państwa w ciągu dwudziestu czterech godzin jest dość karkołomnym zadaniem (normalnie wizyty takie organizuje się przez kilka tygodni, a w wypadku wizyt prezydentów Stanów Zjednoczonych nawet przez kilka miesięcy).
Rozmawiająca ze mną wysoka urzędniczka Kancelarii Prezydenta bardzo się zdziwiła, słysząc, że Witebsk jest na Białorusi i że aby wylecieć z Witebska, trzeba przekroczyć jakąś granicę. Uprzejmie wyjaśniłem jej, że granica od czasu rozpadu ZSRR istnieje. Zadzwoniłem do białoruskiego MSZ i potwierdziłem, że rzeczywiście pełniący obowiązki prezydenta Polski chciałby skorzystać z terytorium Białorusi i bylibyśmy zobowiązani...
Nie dokończyłem jednak zdania, gdyż wiceminister mi powiedział, że tak, oczywiście oni już wszystko wiedzą i wszystko zaczęli organizować. Następnie zaś dodał, że co prawda rozumie, że jesteśmy przyzwyczajeni do działania spontanicznego i niezorganizowanego, ale tym razem żaden samolot nie spadł, więc prosi, żebyśmy odnotowali, że strona białoruska pójdzie nam na rękę, i prosiłby, żeby tym razem przysłać chociaż numery seryjne broni, którą dysponować będą oficerowie ochrony Bronisława Komorowskiego.
Okazało się, że w dowództwie BOR w Warszawie nikt nie wie, jaką broń ze sobą wzięli borowcy, bo pismo, które skierowano do polskiego MSZ, a które MSZ następnie wysłał do Rosjan z prośbą o zgodę, zaginęło. Poprosiłem więc kolegów w ambasadzie w Moskwie, żeby po prostu spisano numery broni. Procedurą, którą stosowano, było wysyłanie spisu broni i amunicji jako jawnego załącznika do szyfrogramu. Chodziło o to, żeby z jednej strony wiadomość była zaszyfrowana i żeby potencjalni zamachowcy – na przykład terroryści islamscy – nie wiedzieli, czym dysponować będzie ochrona prezydenta, ale z drugiej strony, żeby sam spis nie był objęty tajemnicą państwową, bo wówczas nie moglibyśmy go przekazać państwu, o którego zgodę występowaliśmy.
Tym razem postanowiono postąpić jednak jeszcze bardziej spontanicznie i spis wysłano nam faksem, co oczywiście było sytuacją kuriozalną.
- Książkę Witolda Jurasza pt. "Demon zza miedzy" można kupić tutaj
Usłyszałem wówczas, że mam wykonać polecenie, a jak nie, to "już pan tu nie pracuje"
Wieczorem tego samego dnia, czyli niecałe dwadzieścia cztery godziny po tym, kiedy w ogóle dowiedziałem się, że prezydent mojego kraju będzie na terytorium kraju, w którym byłem szefem placówki, dojechaliśmy na granicę białorusko-rosyjską, żeby przejąć kolumnę prezydenta Komorowskiego. Tu napotkaliśmy jednak na drobny problem.
Okazało się, że asystentka pana prezydenta nie zgodziła się przesiąść do innego samochodu niż ten, którym jechał prezydent Komorowski. Zasadą jest tymczasem, że prezydentowi na terenie danego kraju towarzyszy szef placówki dyplomatycznej w tym kraju. I nie chodzi o to, żeby się ogrzać w cieple VIP-a, ale o to, żeby móc go chociaż przez chwilę zbriefować przed spotkaniami, które będą go czekać.
Oczywiście to powinno być uczynione znacznie wcześniej w Warszawie, ale w tym przypadku rzecz jasna uczynione być nie mogło. Sprawę z asystentką, która żądała, że skoro nie jedzie z prezydentem, to musi jechać w samochodzie bezpośrednio za samochodem prezydenta, rozwiązaliśmy w ten sposób, że poszliśmy jej na rękę. Nie powiedzieliśmy jednak pani asystentce, że samochód jadący bezpośrednio po aucie prezydenta to terenowy wóz z białoruskimi ochroniarzami, który jechał z otwartymi oknami, gdyż ochroniarze mieli powystawiane przez okna karabiny.
Białorusini tego dnia zachowywali się bowiem dokładnie tak samo jak miesiąc wcześniej. Znów więc na granicy byli snajperzy, a na całej trasie od granicy aż do lotniska każda boczna droga, a nawet leśna przecinka zastawiona była radiowozami, których naliczyliśmy ponad sto. Na lotnisku w Witebsku na prezydenta Komorowskiego czekał gubernator witebskiej obłasti.
Ustaliliśmy z Białorusinami następującą procedurę: p.o. prezydenta Bronisław Komorowski, były prezydent Wojciech Jaruzelski oraz szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego generał Koziej udali się do saloniku VIP, gdzie odbywało się spotkanie z gubernatorem, a wszyscy pozostali członkowie delegacji, czyli łącznie kilkadziesiąt osób, zostaną ugoszczeni kawą i herbatą, zaś ich bagaże miały być w tym czasie prześwietlane.
Dokładnie z tego powodu ponownie byłem zwalniany z pracy, tym razem przez jednego z wyższych urzędników Kancelarii Prezydenta Komorowskiego, który powiedział mi, że nie życzy sobie, żeby KGB prześwietliło bagaże ludzi, którzy przyjechali z prezydentem Polski "pokłonić się ofiarom w Katyniu". Sformułowanie to brzmiało oczywiście wzruszająco. Odparłem, i wsparł mnie w tym radca do spraw bezpieczeństwa ambasady Witold Misiak, że kiedy członkowie delegacji zwiedzali cmentarz w Katyniu i miejsce katastrofy w Smoleńsku, nikt nie pilnował ich bagaży i każdy mógł w tych bagażach umieścić ładunek wybuchowy.
W związku z tym bagaże będą prześwietlone, bo jeśli któryś z nich wybuchnie, to pan ważny urzędnik trafi do grobu, ale za to ja do więzienia. Usłyszałem wówczas, że mam wykonać polecenie, a jak nie, to "już pan tu nie pracuje". Nim zdążyłem odpowiedzieć, wyręczył mnie radca Misiak, mówiąc: "za krótki pan jest". Oczywiście dyskusja ta, jak wiele poprzednich i następnych, odbywała się w obecności co najmniej rozbawionych Białorusinów. Stanęło na tym, że bagaże zostały prześwietlone. Inna była oczywiście sytuacja z bagażami prezydenta, byłego prezydenta i szefa BBN, za sprawdzenie których odpowiadali oficerowie Biura Ochrony Rządu.
Białorusini próbowali wykorzystać Andrzeja Wajdę i jego żonę do prowokacji
Ku mojemu zaskoczeniu w saloniku VIP znaleźli się poza prezydentem, byłym prezydentem i szefem BBN również Andrzej Wajda i jego żona Krystyna Zachwatowicz. Tak się składa, że kilka dni wcześniej Wajda opublikował w "Le Monde" artykuł, który w niewybredny w mojej opinii sposób atakował nieżyjącego już wówczas Lecha Kaczyńskiego.
Rozmawiałem przez telefon z moją mamą, kiedy już wiedziałem, że będę gościł prezydenta i delegację, w składzie której znajduje się Andrzej Wajda. Moja mama wyraziła swój ciepły stosunek do Andrzeja Wajdy, który niewątpliwie był człowiekiem niezwykle ważnym dla polskiej kultury. Ja byłem jednak świeżo po lekturze jego tekstu i powiedziałem coś krytycznego na temat tego artykułu. I oto dobę później Andrzej Wajda znajduje się w saloniku VIP, w którym nie miał się znaleźć. Spytałem Witolda Misiaka, czy to on wprowadził Wajdę, na co radca Misiak odparł, że nie, ale Białorusini nalegali, żeby się tam znalazł. Uznałem, że był to wyraz szacunku dla Wajdy jako reżysera.
Jakże się myliłem. Otóż kilka minut później podszedł do mnie jeden z szefów białoruskiej Służby Bezpieczeństwa Prezydenta, i wskazując palcem na Wajdę, spytał, czy to jest "ten wasz reżyser Wajda?". Odparłem, że tak. Usłyszałem wówczas: "No jak on się mógł tak bez szacunku na temat świętej pamięci prezydenta Lecha Kaczyńskiego wyrazić, no i jeszcze co wygaduje ta jego żona Zachwatowicz".
Prawdopodobieństwo, że niewątpliwie inteligentny oficer ochrony Łukaszenki zna teksty Wajdy we francuskich mediach i nazwisko żony Wajdy było oczywiście zerowe. Ewidentne było, że Białorusini grają jakąś grę. To, jaką grę grali, stało się oczywiste chwilę później, kiedy białoruski oficer zaproponował mi, żeby ukarać Andrzeja Wajdę za jego zachowanie i przeprowadzić rewizję osobistą, czyli rozebrać do naga i sprawdzić każdy otwór jego ciała, czy przypadkiem nie ma tam na przykład materiału wybuchowego.
Odpowiedziałem, że jest to absolutnie wykluczone. Białorusin był ewidentnie zawiedziony. Jak rozumiem, chodziło o to, żeby doszło do sytuacji, która wywołałaby skandal w Polsce, a Białorusini dysponowaliby nagraniem, na którym szef polskiej placówki mówi: "Tak, to świetny pomysł, proszę przeprowadzić rewizję osobistą".
Mój białoruski rozmówca nalegał, żeby jednak Andrzeja Wajdę ukarać i powiedział: "Herbaty mu nie podamy". Nie wziąłem tych słów na serio, ale kilka minut później Andrzej Wajda spytał, czy może prosić o herbatę, bo kilka razy prosił i nie może się doprosić. Ja zaś w międzyczasie poprosiłem Witka Misiaka, żeby pilnował pana Andrzeja i pani Krystyny, żeby przypadkiem nic im Białorusini niemądrego nie zrobili.
Nietypowa sytuacja z udziałem żony prezydenta Komorowskiego
Miesiąc po wizycie w Moskwie, jeszcze jako pełniący obowiązki prezydenta Bronisław Komorowski udał się do Afganistanu. Również i w tym wypadku podpisywałem noty z prośbą o zgodę na przelot. W dniu, w którym prezydent miał lecieć, późnym wieczorem zadzwonił do mnie wiceminister spraw zagranicznych Białorusi, informując, że samolot z prezydentem RP właśnie wleciał na teren Białorusi, tyle że godzinę wcześniej, niż miał się pojawić.
Wiceminister zaznaczył, że skontaktowali się już z rosyjską obroną przeciwlotniczą, żeby poinformować ich, że w ich przestrzeni powietrznej znajdzie się – jak się wyraził – niezidentyfikowany obiekt latający. Prosił, żeby w przyszłości prezydenci Polski latający nad Białorusią pojawiali się o tej godzinie, o której mieli się pojawić w przestrzeni powietrznej, "bo jak Rosjanie zaczną strzelać, to nie chcemy, żeby były później do nas pretensje". Oczywiście o rozmowie tej poinformowałem Warszawę. Oczywiście miałem z tego powodu nieprzyjemności.
Pół roku po katastrofie smoleńskiej miała miejsce pielgrzymka smoleńska. Do Smoleńska, również przez Witebsk, udała się żona, już wówczas wybranego w wyborach powszechnych, prezydenta Bronisława Komorowskiego oraz rodziny ofiar katastrofy. /…/
Kiedy delegacja na czele z pierwszą damą znalazła się na powrót w Witebsku, okazało się, że samolot, którym miała odlecieć do Polski, się zepsuł. Czekaliśmy więc na drugi samolot. Wiedząc, że oczekiwanie będzie trwać kilka godzin, Białorusini przygotowali poczęstunek dla strudzonych drogą Polaków. Nasza delegacja, siedząc w zepsutym samolocie, stwierdziła jednak – taką decyzję mi przekazano – że zważywszy, iż Białoruś jest dyktaturą, nie zamierzają skorzystać z owego poczęstunku i możliwości spotkania z gubernatorem. Postanowiłem porozmawiać z żoną prezydenta. Argumentowałem, że nie możemy korzystać z uprzejmości Białorusinów i równocześnie okazywać im tego rodzaju despektów.
Poza wszystkim w samolocie zaczynało się robić coraz bardziej duszno. Był też problem ze spłukiwaniem ubikacji. W efekcie żona prezydenta podjęła decyzję, że udajemy się do budynku lotniska.
Osobą, która sprawiała największe kłopoty i była bardzo pryncypialna w niechęci do tego, żeby skorzystać z gościnności Białorusinów, była oczywiście jak zwykle asystentka. Inna niż poprzednio, ale również asystentka. To typowa cecha wszelkiego rodzaju polskich delegacji, w których najważniejsi członkowie zazwyczaj są ludźmi absolutnie normalnymi i kulturalnymi, ale których przyboczni są nie do zniesienia. Na miejscu okazało się, że Białorusini przygotowali napoje oraz jedzenie dla wszystkich członków delegacji i równocześnie specjalny, bardziej wyszukany poczęstunek dla żony prezydenta. Pani Komorowska bardzo uprzejmie przeprosiła i powiedziała, że nie może skorzystać z tej lepszej opcji, bo powinna być z rodzinami ofiar katastrofy.
Białorusini przyjęli to ze zrozumieniem. Ja zaś starałem się być tu i tu jednocześnie, bo nie mogłem zaniedbać rozmowy z białoruskimi oficjelami. Jeden z nich, wspomniany już wcześniej zastępca gubernatora, powiedział mi, że to może nawet dobrze, że żona prezydenta nie będzie jadła przygotowanej dla niej dziczyzny, bo tak naprawdę to nie zdążyli jej przebadać. Po prostu wysłali ludzi do lasu i z kałasznikowów ustrzelili kilka dzików, a następnie dodał: "Jakbyśmy zatruli żonę prezydenta, to by było głupio, a jak pana zatrujemy, to w razie czego pana wyleczymy". Niestety, dziczyźnie towarzyszyła znów wódka. Znów więc przemywałem nią usta.
W pewnym momencie podeszła do mnie jedna ze smoleńskich wdów z prośbą, czy mógłbym w dyskretny sposób spowodować, żeby wśród rodzin nie kręcił się korespondent Polskiego Radia na Białorusi Włodzimierz Pac. Poprosiłem więc Białorusinów, żeby w delikatny sposób poprosili go o opuszczenie budynku lotniska. Gdy kilkanaście minut później zauważyłem, że już go nie ma, spytałem, czy nie było problemu z poproszeniem go o opuszczenie budynku lotniska. Usłyszałem, że nie, zupełnie nie, został zamknięty w piwnicy.
Okazało się, że Białorusini opacznie (lub też może – w typowy dla siebie sposób) zrozumieli moją prośbę, która wynikała tylko z tego, że część rodzin była po prostu w złej kondycji psychicznej i nie chciała, żeby wśród nich kręcił się dziennikarz. Włodzimierz Pac został więc wzięty pod ręce przez białoruskich kagiebistów i zamknięty w piwnicy.
Poprosiłem, żeby mnie do niego zaprowadzić. Bardzo mocno go przeprosiłem. Był to doświadczony na Wschodzie dziennikarz, który – zapewne dzięki temu specyficznemu doświadczeniu – powiedział, że nic się nie stało, i że był bardzo uprzejmie potraktowany, a nawet jedzenie mu Białorusini przynieśli. I przedłużacz, żeby mógł napisać tekst na laptopie, "a tutaj to wie pan, jak prąd panu podłączają, a nie do pana, to znaczy, że jest miło" – zażartował. Z pewnym wyrzutem zwróciłem Białorusinom uwagę, że nie o to ich prosiłem.
Białoruski oficer powiedział, że on dokładnie mnie zrozumiał, ale przekazał podwładnym, żeby zrobili z tym dziennikarzem porządek, no a jak się dokładnie nie powie, o co chodzi, to zawsze coś takiego wyjdzie. Był to pierwszy i ostatni raz, kiedy poprosiłem Białorusinów o tego rodzaju przysługę.
Wszyscy goście hotelowi zostali po prostu wyrzuceni
Po kilku godzinach przyleciał samolot zapasowy, ale gdy wylądował, okazało się, że i on jest uszkodzony. Tak naprawdę usterka była mało istotna i w gruncie rzeczy spokojnie można było polecieć, ale zważywszy jednak na to, że rodziny odwiedzały miejsce katastrofy lotniczej, podjęta została decyzja, że czekamy na kolejny, trzeci już samolot. Ten jednak – jak się okazało – mógł przylecieć dopiero następnego dnia rano. Żona prezydenta powiedziała, że będą czekać na lotnisku.
Białorusini przywozili w międzyczasie coraz więcej jedzenia. Podszedł do mnie jednak gubernator i powiedział, że przecież nie ma sensu, żeby wszyscy ludzie siedzieli na lotnisku i że na polecenie prezydenta Łukaszenki został przygotowany dla wszystkich hotel. Następnie wyjaśnił mi w szczegółach, jak to możliwe, że w tak błyskawicznym tempie przygotowano cały hotel dla polskiej delegacji. Podszedłem do żony prezydenta i przekazałem jej, że Białorusini przygotowali nocleg.
Małżonka prezydenta zdziwiła się, że w mieście jest całkiem pusty hotel, i wyraźnie nie dowierzając, powiedziała, że jakoś tych kilkanaście godzin przetrwają. Zacytowałem więc gubernatora, który powiedział mi – w tym miejscu cytuję z pamięci, ale dokładnie: "Wysłaliśmy do hotelu KGB, stukali ludziom do drzwi i mówili im: »Paszli na chu…, macie piętnaście minut«". Potem, już na miejscu w hotelu dowiedzieliśmy się, że rzeczywiście tak to wyglądało. Wszyscy goście hotelowi zostali po prostu wyrzuceni, przy czym działo się to jeszcze, zanim polska delegacja podjęła decyzję, że z tego hotelu skorzysta.
/.../
Jak dziś pamiętam dramatyczny SMS od jednego z kolegów z Wydziału Politycznego ambasady, który brzmiał dokładnie tak: "Żadnych wniosków nie wyciągnięto i nikt nigdy nie wyciągnie. Żeby nas ręka boska broniła, żebyśmy wsiedli w jakikolwiek rządowy samolot, pociąg, samochód, autobus czy cokolwiek to będzie, i się w przyszłości rozp.....".
