Przejdź do zawartości

Amu-daria

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Amu-daria
Ilustracja
Delta Amu-darii w 1994 roku
Kontynent

Azja

Państwo

 Afganistan
 Tadżykistan
 Turkmenistan
 Uzbekistan

Rzeka
Długość 1425 km
Powierzchnia zlewni

465 500 km²

Źródło
Miejsce Pamir, połączenie rzek Pandż i Wachsz
Współrzędne

37°06′21,6″N 68°18′22,7″E/37,106000 68,306300

Ujście
Recypient południowe Jezioro Aralskie, Jezioro Sarykamyskie (poprzez kanały nawadniające)
Współrzędne

44°06′29,9″N 59°40′52,0″E/44,108300 59,681100

Mapa
Mapa rzeki
Mapa dorzecza Amu-darii
Położenie na mapie Azji
Mapa konturowa Azji, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast po lewej znajduje się punkt z opisem „ujście”
Kraje leżące w zlewisku Amu-darii; kontury Jeziora Aralskiego z lat 60. XX wieku.

Amu-daria (w starożytności Oksus, Oxus, Transoxana, Transoksjana, arab. Dżajahun) – rzeka w Uzbekistanie, Turkmenistanie i Afganistanie, jej odcinek stanowi także granicę Tadżykistanu (na całej swej długości stanowi odcinki granicy afgańsko-tadżyckiej, afgańsko-uzbeckiej, afgańsko-turkmeńskiej oraz turkmeńsko-uzbeckiej). Długość 1425 km[a], powierzchnia dorzecza 465,5 tys. km².

Przebieg

[edytuj | edytuj kod]

Powstaje z połączenia rzek Pandż i Wachsz. Płynie między pustyniami Kara-kum i Kyzył-kum, w dolnym i środkowym biegu brak dopływów. W górnym biegu dopływy: Kofarnihon, Surchan-daria, Sherobod (prawe) i Kunduz (lewy). W środkowym biegu w okolicy Türkmenabatu – utworzony w 1982 roku Rezerwat Amudaryjski[1]. W dolnym biegu, na terenie KarakałpacjiRezerwat Biosfery Dolnej Amu-darii[2]. Do lat 60. XX wieku uchodziła do Jeziora Aralskiego tworząc deltę, w pobliżu której znajdowało się miasto (dziś – w większości opuszczone i wciąż wyludniające się) Moʻynoq. Obecnie większość wody jest tracona, odprowadzana poprzez nieszczelne kanały na uzbeckie pola bawełny i rzeka wysycha, zanim dotrze do jeziora. Część wód trafia także do depresyjnej kotliny Sarykamyskiej, w której w XX wieku utworzył się duży zbiornik – Jezioro Sarykamyskie. Wykorzystywanie Amu-darii do nawadniania okolicznych terenów po II wojnie światowej przyczyniło się, poprzez budowę kanałów, nie tylko do szybkiego wysychania rzeki, ale również silnego zanieczyszczenia jej nawozami, ściekami i pestycydami, a także doprowadziło do wtórnego zasolenia gleb.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
  1. Biorąc po uwagę najodleglejsze źródło i najdalszy odpływ, okresowo 2540 km.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  1. UNESCO World Heritage Centre, Amudarya State Nature Reserve [online], whc.unesco.org, 16 marca 2009 [dostęp 2024-03-11] (ang.).
  2. UNESCO, Lower Amudarya State Biosphere Reserve [online], unesco.org/biosphere, 31 stycznia 2022 [dostęp 2023-07-07] (ang.).