Greckie pancerniki Kilkis i Lemnos made in USA

Wyścig zbrojeń morskich na początku XX wieku miał wiele, często nietypowych skutków. Często dopiero co wprowadzone do służby okręty okazywały się przestarzałe, przez co ich kariery były krótkie. Z drugiej strony wiele mniejszych flot szukało sposobu na zwiększenie swoich możliwości poprzez wprowadzanie do służby nietypowych jednostek. Ciekawym przykładem są greckie pancerniki Kilkis i Lemnos, czyli ex-amerykańskie pancerniki typu Mississippi.

Geneza

Doświadczenia z wojny hiszpańsko-amerykańskie znacząco wpłynęły na rozwój amerykańskiej floty na przełomie XIX i XX wieku. Kilka spektakularnych zwycięstw w bitwach morskich sprawiło, że Amerykanie idąc za ciosem postanowili powiększyć swoją flotę o wiele nowych okrętów. Szybko jednak pojawił się spory problem – coraz nowsze i lepsze okręty były również coraz większe i cięższe, a co za tym idzie również droższe w budowie i eksploatacji. Szukając rozwiązania tego problemu, amerykański Kongres wspólnie z Departamentem Marynarki Wojennej  przygotował wytyczne dla kolejnych okrętów liniowych budowanych dla US Navy, które miały być mniejsze od swoich poprzedników a przez to tańsze.

Tak powstała koncepcja pancerników typu Mississippi, będących następcą licznej serii okrętów typu Connecticut. Nowe okręty miały być o 3000 ton lżejsze od swoich poprzedników, przy zachowaniu stosunkowo silnego uzbrojenia i opancerzenia. Według założeń, okręty miały być kompromisem między potężnymi pancernikami, a o wiele szybszymi, ale za to słabiej uzbrojonymi i opancerzonymi krążownikami.

Projekt okrętów zaczął powstawać w 1903 roku. Jak się później okazało, były to dwa ostatnie pre-dreadnoughty zaprojektowane w USA, ale nie ostatnie wprowadzone do służby, ponieważ równocześnie z nimi do służby wszedł ostatni pancernik typu Connecticut.

Pancerniki typu Mississippi

W ramach typu zbudowano dwa okręty – USS Mississippi i USS Idaho. Oba pancerniki zbudowano w stoczni William Cramp & Sons, a stępki pod nie położono 12 maja 1904 roku. Wodowanie miało miejsce odpowiednio 30 września 1905 roku i 9 grudnia 1905 roku, a do służby okręty weszły 1 lutego 1908 roku i 1 kwietnia 1908 roku, czyli już po wejściu do służby rewolucyjnego pancernika HMS Dreadnought.

Okręty miały 116 m długości i wyporność 13 200 ton. Napęd stanowiły trzy silniki parowe o mocy 10 000 KM, zapewniające prędkość maksymalną 17 węzłów. Uzbrojenie okrętów składało się z 4 dział kalibru 305 mm, 8 dział kalibru 203 mm, 8 dział kalibru 178 mm, 12 dział kalibru 76 mm, 6 dział kalibru 47 mm i dwóch wyrzutni torped kalibru 533 mm. Pancerz miał grubość 180-230 mm w pasie burtowym, wieże chronił pancerz o grubości do 305 mm z przodu i 250 mm na dachu, a wieże artylerii pomocniczej chronił pancerz o grubości 180 mm. Mostek chroniony był pancerzem o grubości 230 mm. Załoga liczyła 744 oficerów i marynarzy.

Kariera pancerników pod amerykańską banderą była bardzo krótka. Po zakończeniu prób, USS Mississippi rozpoczął długie rejsy szkoleniowe głównie po Karaibach. Po zakończeniu szkoleń, w sierpniu 1912 roku okręt przeniesiono do rezerwy. W 1913 roku okręt wrócił do służby jako jednostka pomocnicza, a na początku 1914 na jego pokładzie przewieziono pilotów, którzy wzięli udział w amerykańskiej interwencji w Veracruz w Meksyku. Następnie okręt wrócił do USA i został ponownie wycofany ze służby z zamiarem sprzedaży.

Los siostrzanego USS Idaho był nieco inny. Po próbach w 1908 roku wykorzystano go do transportu żołnierzy piechoty morskiej do Colón w dzisiejszej Panamie. Następnie podobnie jak Mississippi, pancernik brał udział w intensywnych szkoleniach na Karaibach. Pod koniec 1910 roku okręt udał się do Europy, a po powrocie wszedł do normalnej, rutynowej eksploatacji. W lutym 1913 roku oddelegowano go do Tampico i Veracruz, gdzie wspierał amerykańskie interesy. 27 października 1913 roku okręt przeniesiono do rezerwy, w której pozostał do marca 1914 roku. Następnie USS Idaho przepłynął do Villefranche-sur-Mer we Francji, gdzie od początku lipca czekał na przejęcie przez nowego właściciela.

Z USA do Grecji

W tym samym czasie, po drugiej stronie Atlantyku trwały wojny bałkańskie, których jednym z uczestników była Grecja. Kraj ten będąc w cieniu Imperium Osmańskiego musiał inwestować spore środki w rozwój zarówno armii jak i floty. W związku z tym w 1912 roku w Niemczech zamówiony został pancernik Salamis, mający być odpowiedzią na turecki pancernik Reshadie. Okręt miał mieć 173 m długości i 19 800 ton wyporności a napęd miały stanowić trzy turbiny parowe o mocy 40 000 KM. Uzbrojeniem pancernika miało być 8 dział kalibru 356 mm, 12 dział kalibru 152 mm, 12 dział kalibru 75 mm i 5 wyrzutni torped kalibru 500 mm. Pancerz miał mieć grubość 98-250 mm w pasie burtowym, 73 mm na pokładzie, 250 mm na barbetach i wieżach. Stępkę położono 23 lipca 1913 roku.

Aby zwiększyć przewagę, Grecy chcieli jeszcze nabyć jeden z nieukończonych okrętów, budowanych dla państw z Ameryki Południowej, ale ostatecznie to Turcy kupili nieukończony Rio de Janeiro i wprowadzili go do służby jako pancernik Sultan Osman I. W tej sytuacji Grecy pilnie zaczęli szukać kolejnych okrętów i zwrócili się do Francji z zamiarem zakupu pancernika typu Bretagne. Okręt miał otrzymać nazwę Vasilefs Konstantinos, a jego uzbrojenie miało składać się z 10 dział kalibru 340 mm. Rosnące napięcia w Europie sprawiły, że chociaż okręt zamówiono, a 12 lipca 1914 roku rozpoczęto nawet budowę jednostki, Grecy musieli znaleźć okręty, które dałoby się kupić od ręki. W tym miejscu pojawili się Amerykanie z dwoma przestarzałymi i nieprzydatnymi pancernikami typu Mississippi. Chociaż okręty miały wiele wad (zwłaszcza niską prędkość, brak ochrony przeciwtorpedowej, zbyt rozbudowane uzbrojenie pomocnicze i niską wolną burtę), nie były zużyte i spełniały oczekiwania Greków. W związku z tym 26 czerwca 1914 roku oba pancerniki zostały zakupione przez Grecję za kwotę 3,13 mln funtów (współcześnie około 356,6 mln funtów) i otrzymały nazwy Kilkis i Lemnos.

Burzliwy początek greckiej służby

Już na początku lipca do USA dotarła załoga pancerniki Kilkis, która rozpoczęła przygotowania do trudnego rejsu przez Atlantyk – okręt miały niską wolną burtę, przez co rejsy oceaniczne nie należały do łatwych. Problemem rejsu był również brak przeszkolenia załogi i obecność zaledwie dwóch amerykańskich marynarzy, którzy znali okręt. Oficjalnie okręt wszedł do służby w greckiej marynarce wojennej 7 lipca 1914 roku. Drugi pancernik – Lemnos, został przejęty 30 lipca 1914 roku w Villefranche-sur-Mer we Francji i przeprowadzony do Grecji. W tym samym czasie w Europie wybuchła I wojna światowa, w której Grecja ogłosiła neutralność. Doprowadziło to do wewnętrznych napięć politycznych, które w 1916 roku spowodowały utworzenie drugiego rządu pod kierownictwem premiera Venizelosa, który zajął tereny w północnej Grecji. Sytuację wykorzystała Wielka Brytania i Francja, które wysadziły desant w tej części kraju i rozpoczęły działania przeciwko państwom Centralnym. W tym czasie floty obu krajów zablokowały grecką flotę w Salonikach. 28 września 1916 roku greckie okręty zostały oficjalnie skonfiskowane przez Brytyjczyków i Francuzów.

Aby zminimalizować ryzyko buntu, z pancerników Kilkis i Lemnos oraz krążownika Georgios Averof zdemontowano zamki dział i obsadzono tylko załogami szkieletowymi. Dopiero rok później, gdy Grecja oficjalnie przystąpiła do wojny. Kilkis zaczęto wówczas wykorzystywać jako okręt-bazę dla torpedowców, a 8 października 1918 roku wszystkie okręty zostały całkowicie zwrócony Grecji. Inaczej wyglądała sytuacja z Lemnosem, ponieważ po oględzinach okazało się, że stan okrętu jest fatalny. Kilka lat bezczynności i brak należytej konserwacji sprawiły, że wymagał kapitalnego remontu, który można było przeprowadzić tylko na Malcie. Podczas rejsu, pancernik eskortowały japońskie niszczyciele. Grupę zauważył niemiecki u-boot UB 48, którego dowódca postanowił zaatakować największy z celów. Na szczęście wszystkie torpedy chybiły, ponieważ Lemnos płynął z prędkością zaledwie 4 węzłów, a dowódca u-boota oszacował jego prędkość na znacznie wyższą.

Gdy trwał remont Lemnosa, Kilkis wraz z mniejszymi okrętami greckiej floty popłynął do Dardaneli, a następnie do Izmutu i do Konstantynopola. Po zajęciu cieśnin tureckich, okręty te przeszły na Morze Czarne aby wspierać oddziały walczące z Bolszewikami. Dołączył do nich również Lemnos. Kilkis dotarł na Morze Czarne 27 marca 1919 roku, a Lemnos 10 kwietnia. Oba okręty brały następnie udział w walkach wokół Sewastopola, a Kilkis był jednym z ostatnich okrętów jakie opuściły port przed zajęciem go przez Bolszewików. Głównym zadaniem jednostek było ostrzeliwanie pozycji na lądzie.

W maju okręty powróciły do Grecji i wzięły udział w umacnianiu greckich wpływów na terenach przejmowanych po Imperium Osmańskim – w Tracji i Smyrny. Działania zwłaszcza w rejonie Smyrny kontynuowano do 1922 roku. Gdy sytuacja greckich wojsk w tym rejonie uległa pogorszeniu i zaczęto ich wycofywanie, 27 września 1922 roku na pokład pancernika Lemnos weszła grupa żołnierzy, którzy brali udział w buncie przeciwko władzom i przejęli okręt. Ostatecznie bunt doprowadził do upadku rządu.

Międzywojenne zawirowania

Olbrzymie koszty utrzymania pancerników były dla osłabionej politycznymi perturbacjami Grecji sporym obciążeniem. W związku z tym oba pancerniki zostały w styczniu 1923 roku przeniesione do rezerwy. Kilkis w ograniczonym zakresie wykorzystywano ponadto jako siedzibę Szkoły Artylerii. Los pancerników stał pod znakiem zapytania, ponieważ okręty były całkowicie przestarzałe i wymagały dużych remontów oraz modernizacji, które i tak znacząco nie zwiększyłyby ich możliwości bojowych. Rozważano ich złomowanie, ale ostatecznie po przeliczeniu kosztów greckie władze uznały, że remont i lekka modernizacja starych pancerników jest tańszym rozwiązaniem niż budowa nowych jednostek.

W 1925 roku rozpoczęto remonty obu okrętów, w trakcie których skupiono się na naprawie siłowni, ponieważ Lemnos nie mógł pływać z własnym napędem, a Kilkis osiągał prędkość zaledwie 8 węzłów. W trakcie prac pojawił się pomysł przebudowania Lemnosa na okręt-bazę dla wodnosamolotów poprzez usunięcie wież i części nadbudówek, ale planu nie zrealizowano. Po zakończeniu prac, w 1926 roku Kilkis wziął udział w tłumieniu kolejnego małego buntu w greckiej marynarce wojennej, a Lemnos wrócił do rezerwy.

Remont kotłów pozwolił na przywrócenie obu pancerników do służby, ale nie zmienił ich słabych możliwości bojowych. Rozważano więc różne kroki, od gruntownej modernizacji starych pancerników, po dokończenie budowy pancernika Salamis, którego kadłub cały czas stał w niemieckiej stoczni. Ostatecznie uznano, że nawet jeśli Salamis miałby zostać ukończony, oba stare ex-amerykańskie pancerniki musiały pozostać w służbie i przejść jakąś modernizację (kadłub Salamisa zezłomowano jednak w 1932 roku). Po oględzinach specjalna komisja rekomendowała remont pancerników, ale greckie władze podjęły w grudniu 1930 roku decyzję o sprzedaży wysłużonych pancerników. Warto dodać, że wśród rozważanych koncepcji ciekawy był pomysł usunięcia z okrętów masztów, części nadbudówek i większości maszyn, aby przebudować je na baterie obrony wybrzeża dysponujące jedynie ograniczoną pływalnością.

Banderę na Lemnosie opuszczono 20 marca 1931 roku. Dalej pojawiały się koncepcje jego przebudowy, z których najdziwniejsza zakładała przedłużenie kadłuba i zainstalowanie dwóch dodatkowych wież pochodzących z Kilkisa. W 1932 roku wycofano z eksploatacji Kilkisa, chociaż w praktyce jego sytuacja nie uległa zmianie, ponieważ już od jakiegoś czasu nie był wykorzystywany poza obecnością Szkoły Artylerii na jego pokładzie. W 1935 roku okręt został w ekspresowym tempie przywrócony do służby z zamiarem wykorzystania go do stłumienia kolejnego buntu, ale ostatecznie nie był potrzebny. Ponownie oddelegowano go więc do służby jako siedziba Szkoły Artylerii. W międzyczasie, mimo politycznych perturbacji dowództwo floty cały czas szukało sposobu na dalsze wykorzystanie obu pancerników.

Oględziny obu okrętów wykazały, że stan Kilkisa był zdecydowanie lepszy od Lemnosa, chociaż w jego przypadku uznano, że maszynownia jest w dobrym stanie, ale za to pozostałe elementy wyposażenia są w opłakanym stanie. W związku z tym w 1936 roku Lemnos został ostatecznie rozbrojony, a wieże artylerii głównej zdemontowano i w latach 1936-1938 zainstalowano w umocnieniach na lądzie na wyspie Egina. Zdemontowano również część elementów pancernych i drzwi, które wykorzystano do budowy bunkrów w całym kraju. Pozbawiony wyposażenia kadłub okrętu miał zostać przebudowany na pływający magazyn paliwa w Salaminie, ale wybuch II wojny światowej uniemożliwił realizację tego planu.

Inaczej wyglądały losy Kilkisa, który przeczekał w rezerwie do końca lat 30. Znajdujący się w Salaminie okręt miał być wykorzystany do obrony portu w 1940 roku. Przed niemiecką inwazją na Grecję, w planach ewakuacji greckiej floty Kilkis nie został uwzględniony. Zamierzano go pozostawić w porcie, chociaż jeden z admirałów chciał przygotować okręt do ewakuacji z zamiarem jego wyremontowania w Aleksandrii i dalszej eksploatacji (co w praktyce nie było możliwe, ponieważ okręt był w bardzo złym stanie).

Smutny koniec

Ostatecznie los obu okrętów został przypieczętowany 24 kwietnia 1941 roku. Podczas niemieckie nalotu na Salaminę, trzy bomby trafiły Kilkisa i doprowadziły do jego zatonięcia. Natomiast trafiony kolejnymi bombami Lemnos osiadł rufą na dnie. Oba okręty nie zostały usunięte przez okupujących Grecję Niemców. Dopiero w październiku 1944 roku po odzyskaniu bazy przez grecką flotę, rozpoczęto przygotowania do usunięcia wraków.

Od sierpnia 1948 roku do października 1949 roku przywracano szczelność kadłuba Kilkisa, aby możliwe było jego podniesienie z dna i odholowanie. Ostatecznie w październiku 1950 roku wrak wystawiono na sprzedaż, a w 1951 roku przeholowano go do Włoch w celu zezłomowania. Wrak Lemnosa zezłomowano na miejscu w 1952 roku, a fragmenty kadłuba wykorzystano w fundamentach nowego nabrzeża. Tym samym historia greckich pancerników dobiegła końca.

Kilkis i Lemnos w momencie wejścia do służby w greckiej marynarce wojennej chociaż były przestarzałe, były całkiem przydatnymi okrętami, które znacząco zmieniły układ sił w tej części Morza Śródziemnego. Mimo swojej przestarzałej konstrukcji, spełniałyby swoje zadanie w ewentualnym konflikcie z Imperium Osmańskim, którego okręty nie były wcale nowocześniejsze. Niestety niestabilna sytuacja polityczna w Grecji sprawiła, że kariera pancerników nie była zbyt udana. Brak pieniędzy na bieżące remonty oraz brak pomysłu na modernizację okrętów sprawiły, że stały się szybko bezużyteczne.

Oba okręty zapisały się jednak w historii jako jedyne greckie pancerniki, które weszły do służby. Wcześniejsze okręty klasyfikowane były jako okręty pancerne i nie były pancernikami, a budowanych od 1914 roku pancerników nigdy nie ukończono. Były to również jedyne amerykańskie pancerniki, które sprzedano do innego kraju, chociaż niewiele brakowało a po I wojnie światowej Polska pozyskałaby wysłużone amerykańskie pancerniki.