Tęczowy znak nieskończoności. Jak mówić dziecku o neuroróżnorodności

Drugim etapem wprowadzania pojęcia neuroróżnorodności jest wytłumaczenie uczniom, że podobnie jak w przypadku cech fizycznych, preferencji czy różnic kulturowych, różnimy się sposobem myślenia i odbierania świata. Innymi słowy, nasze mózgi są inne. Dzieciom z klas I-III można wytłumaczyć, że każdy z nas otrzymuje informacje z otaczającego nas świata i odbiera te informacje zmysłami, takimi jak: dotyk, wzrok, słuch, smak, węch. Mózg składa te informacje w całość i nadaje im sens. Gdy odgryzamy kawałek ciastka, czujemy, że ciastko jest słodkie, i chętnie je jemy. U wielu osób mózgi funkcjonują podobnie, a więc zachowania tych osób też są podobne. Osoby te nazywamy neurotypowymi. Stanowią większość. Są jednak także osoby, których mózgi funkcjonują inaczej. To osoby neuroróżnorodne. Jest ich znacznie mniej.

Osoba neuroróżnorodna, gdy np. odgryza kawałek ciastka, może nie czuć słodyczy, a coś innego – nieprzyjemnego, lepkiego, i nie będzie go chciała zjeść. Powtórzmy, nie jest to gorszy wybór, po prostu inny – odpowiadający tej osobie. Podobnie z odczuwaniem dźwięków, światła oraz temperatury. Możemy też dzieciom powiedzieć, że osoby neuroróżnorodne mogą nie rozumieć, co my do nich mówimy, i mogą nie być w stanie dobrze się wypowiedzieć. Czasami nie rozumieją naszych emocji i nie wiedzą, jak się zachować w sytuacjach społecznych, np. podczas zabawy czy na przerwie. Czasami jest im trudno uważać na lekcji i zapominają, co jest zadane do domu. Nie jest konieczne, aby nazywać konkretne rodzaje neuroróżnorodności: autyzm, ADHD, dysleksja. Ważniejsze, by zwrócić uwagę na różnorodność w potrzebach i możliwościach osób nietypowo rozwijających się.

Uczniom z klas IV-VIII można przedstawić wyzwania, z którymi mierzą się osoby neuroatypowe, odwołując się konkretnie do cech charakteryzujących dane zaburzenie. Można również nazwać rzeczy po imieniu, czyli wyjaśnić, że niektóre osoby o danym zestawie cech mogą mieć diagnozę autyzmu lub ADHD. Warto wspomnieć o znanych osobach, które są neuroróżnorodne – Bill

Gates, Albert Einstein, Simone Biles, Wolfgang Amadeusz Mozart, Elon Musk lub Steve Jobs. Różnorodne neurofunkcjonowanie może oznaczać większą kreatywność, innowacyjność i unikalne spojrzenie na świat. Może być fundamentem dla postępu w wielu dziedzinach i dla ogólnie rozumianego rozwoju społecznego.

Wiele odcieni tworzy wyjątkowy obraz

Przy pracy z dziećmi młodszymi i starszymi uczniami szkoły podstawowej warto odwołać się do symbolu neuroróżnorodności, którym jest tęczowy znak nieskończoności. Dzieciom młodszym można tłumaczyć, że spektrum kolorów odnosi się do różnorodności ludzkich umysłów i piękna tej wielorakości. Można porównać to spektrum do palety kolorów, w której każda barwa jest ważna, każda ma swoje miejsce, bo tylko przy użyciu wielu odcieni można stworzyć wyjątkowy obraz. Nieskończoność odnosi się do braku ograniczenia w możliwościach i potencjale ludzkim, niezależnie od tego, czy osoba jest neurotypowa, czy neuroatypowa.

Starszym uczniom można dodatkowo wyjaśnić, że symbol nieskończoności może oznaczać ciągły proces rozwoju i zmian w sposobie myślenia. Akcentujemy fakt, że neuroróżnorodność jest pojęciem dynamicznym i ciągle ewoluującym aspektem ludzkiego doświadczenia. Symbol nieskończoności sugeruje też brak granic i ograniczeń – różne sposoby postrzegania otaczającego nas świata mają swoje pozytywne aspekty budujące mocne strony danego człowieka. Zatem nie powinniśmy uważać, że neurotypowy sposób myślenia jest tym "normalnym" i "lepszym", bo to właśnie neuroatypowość jest zasobem społeczeństwa.

Jedność w niejednorodności

Można też odnieść się do tego, że symbol neuroróżnorodności uosabia jedność w niejednorodności. Przecież wszyscy jesteśmy członkami jednej społeczności – wspólnoty ludzkiej, niezależnie od tego, jak funkcjonują nasze mózgi. Jeżeli zatem razem przynależymy, to bezsprzeczna jest wartość akceptacji, inkluzji i współpracy między ludźmi o różnych doświadczeniach i zdolnościach.

Jak pracować nad postawą akceptacji? Ten etap uczenia dzieci o neuroróżnorodności rozpocznijmy aktywnościami związanymi z empatycznym rozumieniem doświadczeń innych osób. Można wykorzystać np. materiały edukacyjne stworzone przez Fundację SYNAPSIS, Fundację JIM lub te przygotowane na potrzeby programu "Poznaj, by zrozumieć". Dla dzieci w klasach I-III początkowe zabawy mogą na żywo pokazywać uczestnikom trudności w umiejętnościach wzrokowo-ruchowych, w integracji słuchowej, w zakresie motoryki dużej, we współdzieleniu uwagi, w sytuacjach komunikacyjnych, w odczuwaniu emocji i w empatycznym reagowaniu na trudności kolegów lub koleżanek.

Po każdej aktywności nauczyciel powinien rozmawiać z grupą o napotkanych trudnościach i o wyobrażeniach dzieci, jak mogą się czuć w takiej sytuacji osoby neuroróżnorodne. Czy może im być niełatwo? Czy mogą odczuwać dyskomfort? Jak może się czuć osoba, która chce coś powiedzieć, ale nie może? Dzieci razem z nauczycielem mogą starać się przygotować opisy tego, co mogłaby chcieć powiedzieć do kolegów lub koleżanek osoba neuroróżnorodna. Na przykład: "Czasami mogę się zdenerwować, nie zawsze wiem, skąd bierze się ta złość, ale pamiętaj, że ona minie" lub: "Może się zdarzyć, że powiem to, co przyjdzie mi do głowy i niechcący sprawię ci przykrość, ale nie robię tego specjalnie" lub: "Nie dotykaj mnie, jeżeli nie musisz. Nie zawsze chcę, aby obcy mnie przytulali albo głaskali. Jeżeli będę tego chcieć, dam ci znać".

Znam – nie oceniam

W dalszej kolejności nauczyciel powinien skierować rozmowę na to, jak można się zachować w kontakcie z uczniem neuroróżnorodnym. Największego podkreślenia wymaga postawa akceptacji wynikająca ze zrozumienia idei neuroróżnorodności. Hasłem przyświecającym postępowaniu uczniów może być "Znam – nie oceniam". Można przypomnieć dzieciom, że warto zadawać pytania i wykazywać zainteresowanie neuroatypowym kolegą lub koleżanką, pokazując, że chce się go/ją lepiej poznać. W pewnych sytuacjach, zwłaszcza jeśli jest taka potrzeba i akceptacja ze strony dziecka neuroróżnorodnego, można oferować pomoc i wsparcie, pokazując, że jesteśmy gotowi być przyjacielem.

Dodatkowo należy przypomnieć dzieciom, że krzywdzące komentarze i niemiłe postępowanie nie powinny mieć miejsca. Zapraszanie neuroatypowego kolegi/koleżanki do wspólnej zabawy i aktywności szkolnych jest przejawem tolerancji i akceptującej, niewykluczającej postawy.

Dla dzieci z klas IV-VIII przy uczeniu postawy akceptacji wobec osób neuroróżnorodnych nauczyciel może również skorzystać z gotowych materiałów edukacyjnych przygotowanych przez organizacje działające na rzecz osób rozwijających się atypowo. Na przykład, specjaliści z Fundacji SYNAPSIS opracowali scenariusze zajęć "Poznaj Marię, dziewczynkę, która lubi mieć plan". Podobnie jak w przypadku młodszych dzieci, młodzież lepiej zapamiętuje informacje podczas empirycznego zdobywania wiedzy.

Oglądając nagranie "Podróż Marii" i czytając książkę "Maria i ja", a potem wykonując ćwiczenia polegające na burzy mózgów, jak pomóc osobom neuroróżnorodnym i jak wobec nich postępować, młodzież dochodzi do wniosków traktujących o inkluzji i ogromnej wadze postaw włączających. Pomocne może być także przeczytanie historii osób neuroróżnorodnych lub wręcz bezpośrednie spotkanie i rozmowa z młodą osobą z neuroatypowością. Warto też zachęcać młodzież do aktywnego pokazywania swojej akceptacji różnorodności poprzez uczestnictwo w programach wolontariackich na rzecz osób neuroróżnorodnych.

Przekazywanie dzieciom wiedzy o neuroróżnorodności jest trudnym zadaniem. Jednak tematyka jest społecznie bardzo ważna, dlatego powinny być podejmowane wysiłki edukowania o różnych sposobach postrzegania i rozumienia świata oraz działania mające na celu kształtowanie postaw akceptacji i tolerancji. Co ważne, nie tylko wtedy, kiedy tematyka neuroróżnorodności jest traktowana ze szczególnym zainteresowaniem (np. przy okazji Miesiąca Świadomości Autyzmu, Dnia Neurodywersyfikacji lub Dnia Świadomości ADHD), ale regularnie w czasie roku szkolnego. Siła postawy akceptacji i tolerancji tkwi w codziennej praktyce.