Jerzy Stuhr o rodzinie, przodkach i korzeniach. "Bardziej czuję się Mitteleuropejczykiem niż Polakiem"

"NEWSWEEK": Kiedy zaczął pan szukać swoich przodków?

JERZY STUHR: Długo miałem blokadę wynikającą, jak sądzę, z dorastania w komunizmie. Z pasją poznawania własnej historii było u mnie trochę jak z nauką angielskiego. W szkole uczyłem się tego języka leniwie, bo aż do matury nie przypuszczałem, że będzie mi w życiu potrzebny. Angielski w tamtych czasach był jak cytryny czy banany – raz do roku na święta. Dobro oddzielone od naszej rzeczywistości barierą nieosiągalności. Dopiero gdy jako aktor zacząłem wyjeżdżać za granicę, zmieniła się moja perspektywa. Wtedy też okazało się, że szukanie własnych korzeni jest dla mnie szalenie istotne.

Był jakiś szczególny, przełomowy moment?

– Pierwszy wyjazd do Wiednia. Wiener Festwochen, czyli znany festiwal teatralny, na który pojechałem z Teatrem Starym. Graliśmy „Proces” Kafki. Traf chciał, że w tym samym czasie odbywały się w Niemczech mistrzostwa świata w piłce nożnej i Polska grała znakomicie. Nasze przedstawienie wypadało w dniu meczu z Argentyną. Wszyscy do ostatnich chwil siedzieliśmy przed telewizorem. Janek Nowicki, czyli Józef K., na całe gardło wydzierał się przy każdej bramce, fruwały marynary. Pracownicy festiwalu nie mogli się nadziwić, że taka szacowna impreza, taki szacowny teatr, a aktorzy siedzą przed telewizorem, nawet gdy dzwonek wzywa już na scenę. Ale Polska tak pięknie wtedy te gole strzelała...

I to pana natchnęło do badania swoich korzeni?

– Nie („śmiech”). Opowiadam, bo to pierwsze skojarzenie z tamtym wyjazdem, ale równie ważny był szok, który przeżyłem, gdy poszedłem do kawiarni na kawę i kelnerka podała mi ją ze szklaneczką wody. W tej samej chwili przypomniał mi się mój dziadek Oskar Stuhr, który nie wziął kawy bez szklaneczki wody albo – jak to się nazywało w Krakowie – krachli, czyli oranżady lub wody sodowej. Jako mały chłopak ganiałem z syfonami do napełniania, żeby dziadek miał krachlę do kawy. Dzisiaj to jest normalna w Polsce rzecz, w każdej kawiarni podają wodę do kawy, ale wtedy, za PRL piło się tylko kawę plujkę i człowiek się cieszył, że w ogóle ma prawdziwą kawę, a nie zbożową. Aż tu nagle w wiedeńskiej kawiarni taki drobiazg jak szklaneczka wody uświadamia, skąd tak naprawdę jestem. Z jakiego kręgu kulturowego wywodzi się moja rodzina.

Zaczął pan szukać?

– Zacząłem penetrować, zastanawiać się, przypominać sobie różne historie i rodzinne opowieści. Bardzo szybko okazało się, że szukanie korzeni to w gruncie rzeczy szukanie motywacji swoich postępowań, zachowań, przyzwyczajeń, reakcji, temperamentu, poczucia humoru. Uspokoiłem się dopiero wtedy, gdy dotarłem do zjawiska, które nazywa się Mitteleuropa. Powiem coś, co nie jest może popularne, ale ja bardziej czuję się Mitteleuropejczykiem niż Polakiem. Polakiem czuję się głównie przez język, i nie chodzi tylko o mowę, ale o zanurzenie w literaturze, studiowanie języka, o myślenie w nim. We Włoszech dystrybutor „Historii miłosnych” zrobił mi prezent polegający na tym, że sam podkładałem głos pod graną przez siebie postać i choć znam włoski, reżyser dźwięku ciągle mnie strofował: „Maestro, proszę biec do końca. Proszę się nie zatrzymywać, fraza za frazą. Pan maestro mówi jak papież Wojtyła!”. No mówię – przyznałem – bo język to moja mentalność. Mój sposób myślenia.

Na czym polega więc pana mitteleuropejskość?

– Na sposobie odczuwania. Postrzegania rzeczywistości. Już dawno odkryłem, że łączę w sobie egzystencjalny strach Franza Kafki z kretyństwem wojaka Szwejka. To, co pozornie nie da się połączyć, co ludziom zza rzeki Tagliamento wydaje się niemożliwe do połączenia. Tagliamento to rzeka płynąca przez Alpy i wyznaczająca granicę imperium Austro-Węgier. Triest jeszcze austriacki, Wenecja już włoska; tam, gdzie kończy się zapach kapusty, a zaczyna bazylii, następuje zmiana odczuwania, zmiana podejścia do życia.

Bliższy jest panu zapach kapusty niż bazylii?

– Metaforycznie, bo kulinarnie i kulturowo Włochy oczywiście uwielbiam. Ale mówię teraz o duchowej przyległości. Gdy zacząłem pracować we Włoszech, sporo jeździłem po Mitteleuropie. Te porządne austriackie wioseczki, zadbane ogródki, jednakowe dachy. Wszystko takie poukładane. I choć nie znam niemieckiego, gdy przekraczałem austriacką granicę, zawsze czułem się jak u siebie. Na słowiańską fantazję jestem zbyt porządny i zbyt do porządku przywiązany. Nie siądę do pracy, gdy nie mam na biurku wszystkiego poukładanego. Nie wyjdę z domu, dopóki nie mam pościelonego łóżka. Mitteleuropa to mój świat.

W czasie tych wyjazdów trafił pan do wioski pradziadków.

– Dokładniej rzecz biorąc, do dwóch wiosek, obie znajdują się w Dolnej Austrii. Przejeżdżałem przez te okolice dziesiątki razy i zawsze czułem się tam jak w domu. Lubiłem regionalne wina przypominające włoskie Orvieto. Aż nagle, przy okazji programu przygotowywanego przez telewizję o mojej rodzinie, genealodzy dotarli do informacji o moich pradziadkach. Okazało się, że pradziadek po mieczu Leopold Stuhr pochodzi z Wildendürnbach, a jego wybranka Anna Thill z sąsiedniego Schrattenbergu, gdzie jej rodzina miała winnice słynące z białych win. Po ślubie Leopold z Anną postanowili wyemigrować do leżącego w granicach imperium Krakowa. Po prababce przetrwała książeczka do nabożeństwa przywieziona ze Schrattenbergu. Wypisane są w niej imiona i daty urodzenia wszystkich jej sióstr i braci.

Wiem, że to niejedyna pamiątka po pradziadkach.

– Owszem, są zdjęcia, w tym portret w wielkiej, ciężkiej ramie, który wisi w Teatrze STU w Krakowie. Jest też przechowywany przeze mnie akt swojszczyzny, czyli Heimatschein – dokument potwierdzający nadanie pradziadkowi Leopoldowi Stuhrowi, obywatelowi Galicji, prawa do mieszkania w krakowskim powiecie Podgórze. I jest różowy porcelanowy serwis z podobizną pradziadków.

Właśnie o nim chciałabym porozmawiać.

– Rodzinna wieść niesie, że pradziadek zamówił go w prezencie dla swojej żony, gdy ta urodziła mu pierwszego syna. Z każdej filiżanki zerka postawna prababka Anna w towarzystwie pradziadka Leopolda z wąsikiem à la arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Muzeum w Podgórzu namawia mnie, abym udostępnił serwis jako eksponat, ale nie potrafię się z nim rozstać. Gdy odkryłem w sobie Mitteleuropę, wszystkie rodzinne przedmioty nabrały dla mnie ogromnej wartości. Moja żona, z którą mam fantastyczne porozumienie, tego akurat zupełnie nie rozumie. Ostatnio stłukła się nam amfora, która przez lata stała na biurku. Okno było otwarte, przewrócił ją przeciąg. Boże, myślałem, że przez to okno wyskoczę, tak mi było żal. Jakby kawałek historii mojej rodziny się rozpadł, a żona tylko skwitowała: „Stłukło się, no i co?”.

– To z kolei kawałek historii rodziny po kądzieli, czyli krakowiaków Iglickich. Trzeci syn Leopolda i Anny Stuhr, notabene też Leopold, tyle że zwany juniorem, ożenił się Marią Iglicką, córką krakowskiego rzemieślnika. Wytwórnia mebli i pracownia tapicerska Iglickich mieściły się przy ul. św. Tomasza nieopodal Rynku. Tam powstała serwantka, która do dziś stoi w moim domu. Muszę jednak przyznać, że gdy myślę o przodkach, to w pierwszej kolejności o rodzinie ze strony dziadka.Różowy serwis stoi w zabytkowej serwantce.

Czy pradziadkowie Stuhrowie mówili po polsku?

– Pradziadek szybko się nauczył polskiego. Kupił w Krakowie restaurację, potem został radnym Podgórza. Prababka Anna chyba nigdy nie opanowała polskiego dostatecznie dobrze. Wnioskuję to stąd, że w dzieciństwie podpatrzyłem ich syna, a mojego dziadka Oskara, jak się modli. Erudyta, pieniacz, szczekacz, adwokat, pięknie mówiący po polsku, modlił się po niemiecku. Bo tak nauczyła go matka. Nauczyła go modlitwy w ojczystym języku. Ja z kolei pacierz mówię po łacinie. Zostało mi to z dzieciństwa, gdy byłem ministrantem i służyłem do mszy odbywającej się wówczas w obrządku łacińskim.

Opowiadając o dziadku Stuhrze, zawsze mówi pan o Oskarze, a nie właściwym dziadku, Leopoldzie juniorze, dlaczego?

– Mój prawdziwy dziadek Leopold był artylerzystą w czasie pierwszej wojny, co spowodowało u niego postępującą głuchotę. Nie słyszał więc, jak szczebiotałem do niego jako dzieciak, i była to bariera trudna do pokonania. Tymczasem Oskar był rzutki, otwarty na świat, kochał życie, zawsze tryskał humorem. Jedną z moich ulubionych z nim zabaw było organizowanie pogrzebu. Dziadek Oskar kładł się i mówił, że nogi ma zimne, czyli „w nogach już umarł”. I zaczynał wyliczać, kogo trzeba zaprosić na pogrzeb, a że znał cały Kraków, litania była długa. Ja w tym czasie okadzałem go i święciłem. Potem razem śpiewaliśmy „O clemens, o pia, o dulcis Virgo Maria” za jego duszę. Na koniec dziadek wygłaszał mowę pogrzebową, a ja słuchałem tego jak zaczarowany.

Może to była pana pierwsza szkoła aktorska?

– Może („śmiech”). Dziadek znał Arnolda Szyfmana, reżysera i dramaturga, biegali razem po plantach w stylowych młodopolskich pelerynach. Oskar opiekował się najpierw moim ojcem, to on wysłał go na prawo, bo prawdziwy dziadek Leopold był chemikiem. A potem, gdy na świecie pojawiłem się ja – przelał całą miłość na mnie. Sam nie miał dzieci. To była bardzo bliska więź.

Powiedział mi pan kiedyś: mój gabinet wygląda dokładnie tak jak dziadka Oskara.

– To prawda, odwaliłem sobie gabinet na wzór kancelarii adwokackiej dziadka. Udało się zachować wiele przedmiotów. Biurko, fotel i nawet w podobny sposób je ustawiłem. Na honorowym miejscu wisi portret Oskara. Od niedawna mam także portret jego brata Rudolfa, czyli najstarszego z trójki braci Stuhrów (mój dziadek Leopold junior był najmłodszy).

Gdzie znalazł pan portret Rudolfa?

– Zadzwoniła do mnie nieznana pani i powiedziała, że ma portret dziadka-stryjka. Pojechałem do niej i zapytałem, w jaki sposób znalazła się w jego posiadaniu. „Pana to widziałam w kołysce” – odparła ze śmiechem i okazało się, że była sąsiadką rodziny, uratowała ją od długów, kupując ten obraz. Odrestaurowałem portret Rudolfa i powiesiłem go w swoim w gabinecie. Rudolf na tym portrecie siedzi na fotelu, który jest w moim domu.

Zastanawiał się pan, któremu z dzieci przekaże rodzinne pamiątki?

– Jeszcze nie, moje dzieci chyba nie dojrzały na razie do takiego spadku. Mnie było łatwiej, bo zacząłem gromadzić pamiątki rodzinne, gdy miałem już własny dom. Mogłem ustawiać meble, lampy, fotele i wszelkie drobiazgi przywołujące wspomnienia. Syn ma własny dom od niedawna. Może przyjdzie kiedyś czas, że zaprzyjaźni się z historią rodziny. Na razie podarowałem mu do tego nowego domu porcelanowe puzderko z Ciechocinka. To pamiątka z czasów, gdy Maciek co roku jeździł z babcią, moją mamą, tam na wakacje. Kręcił tam film „Excentrycy” i opowiadał mi, że gdy wchodził do różnych miejsc, odnajdował te same zapachy zapamiętane z dzieciństwa.

A córka?

– Marianna chyba połknęła bakcyla pielęgnowania rodzinnych historii. Przyjaźni się z genealogami, którzy przygotowali dla nas drzewo naszej rodziny. Koresponduje z nimi, szpera, szuka, ma w sobie tę chęć zabezpieczania utraconego czasu i jest przy tym jako grafik bardzo staranna. Tyle że jej mąż jest Amerykaninem i dzieci będą pewnie zasysane przez kulturę amerykańską, a nie Mitteleuropę, ale kto wie?

Dom pełen pamiątek to gniazdo rodzinne Stuhrów?

– Prawdę mówiąc, trochę nam się to rozjechało, bo dla dzieci domem rodzinnym były miejsca, w których się wychowywały, głównie mieszkanie na rogu Józefitów i Królewskiej. Tam upłynęło ich dzieciństwo, szkoły, tam przychodzili przyjaciele. A ponieważ zmieniliśmy adres, dzieci odeszły na swoje, dom, w którym dziś mieszkamy i który dla mnie jest kotwicą już na zawsze, dla nich nie jest już takim gniazdem. Nie mają do niego sentymentu. Zastępczo funkcję gniazda pełni dom na wsi. Tam dzieci były małe, uczyły się jeździć na nartach, tam był wypoczynek, czas wspólny, z nim łączą nas wspomnienia. I dziś właśnie tam nasze dzieci przyjeżdżają ze swoim dziećmi. „Dziadziuś, jedziemy do domu w góry?” – pytają wnuki, tak samo jak kiedyś pytali mnie jako ojca Maciek i Marianna.

Historia zatacza koło.

– Czasami, gdy siedzę na tej wsi, przychodzi mi do głowy, że przecież to tylko 30 km od granicy i jak się człowiek dobrze postara, to wieczorem może wykąpać się w Adriatyku. Do Grado dojeżdża się w jeden dzień. I znów wracają do mnie dziadkowie. Oni też jeździli na plażę do Grado. Najbliższą plażę dla mieszkańców Galicji, mieszkańców Mitteleuropy.

Co było dla pana najważniejsze w szukaniu rodzinnych historii?

– Najważniejszy był spokój, który w ten sposób odnalazłem. Odkrywanie własnych korzeni daje siłę i poczucie wartości. Daje punkt odniesienia – bo przecież nikt nie chce być znikąd. Czytam właśnie biografię Franciszka Józefa i odkrywam, jak wiele w jego historii drobiazgów jest mi bliskich. Ot, choćby niechęć do telefonu. Franciszek Józef rządził tak wielkim imperium bez telefonu, choć wtedy już ten wynalazek był znany, ale cesarz wolał otrzymywać informacje co rano od adiutanta. Mnie też się nie chce zaglądać do tego internetu codziennie. Mam poczucie, że tracę czas, że są ważniejsze i cenniejsze sprawy do zrobienia. To taki mój wyniosły konserwatyzm. Mój tata też go miał. Kiedyś mnie to u niego drażniło, ta słabość do nawyków, do przyzwyczajeń, ten opór przed nowinkami. Dziś uznaję to za wartość. Mój rodowy konserwatyzm jest częścią mojej Mitteleuropy. I muszę przyznać, że z wiekiem jest to dla mnie coraz ważniejsze i coraz we mnie silniejsze.