Шимолий Америка

Шимолий Америка

Майдони	24,709,000 км²
Аҳолиси	528,720,588 (2008)
Аҳоли зичлиги	22.8/км2
Этнохороним	Шимолий Америкалик
Давлатлар	23 та
Тиллар	Инглизча, Франсузча, Испанча ва бошқа асосий тиллар
Вақт минтақалари	УТC-10дан УТCгача
Йирик шаҳарлар	Мехико шаҳри, Неw Ёрк, Торонто, Лос Ангелес, Чиcаго, Сан Франcисcо, Миами, Филаделфия

Шимолий Америка, Ернинг ғарбий яримшарида жойлашган қитъа, Ғарбий яримшарнинг шимолий қисмидаги материк, Америка қитъасининг шимолий ярми. Шимолдан Шимолий Муз океани чуқур кириб борган Гудзон қўлтиғи билан, шарқ ва жануби-шарқдан Атлантика океани, ғарбдан Тинч океани ва уларнинг қўлтиқлари билан ўралган. Чекка нуқталари: шимолдада Мерчисон бурни (71°50 шимолий кенглик.), ғарбда Шаҳзода Wалес бурни (168° ғарбий узунлик.), шарқда Сент Чарлз бурни (55°40° ғарбий узунлик.), жанубда Панама бўйни орқали Жанубий Америка материги билан туташ. Шимолий Америкага Марказий Американи ҳам киритадилар. Майдони 20,36 миллион км², ороллари билан 24,25 миллион км². Йирик ороллари: Гренландия, Канада Арктика архипелаги, ВестИндия ва материкнинг ғарбий қирғоқлари яқинидаги ороллар: Алеут, Қиролича Чарлотте, Ванкувер ва бошқалар Йирик ярим ороллари: шимолдада Бутия, Мелвилл, шарқса Лабрадор, Флорида, Юкатан, ғарбда Калифорния, Аляска, Сюард.

Шимолий Американинг қирғоқлари нотекис парчаланган. Тоғли ҳудудлар қирғоқлари (Гренландия, Канада Арктика архипелагининг шарқий қисми, Канада ва Аляска жанубнинг Тинч океан соҳил қисми) нисбатан кучли парчаланган бўлиб, музликтектоник ва музликерозион типларга мансуб, форд кўп. 43° шимолдан жанубда Атлантика океани қирғоқлари аккумулятив, лагуна типли, эстуарий ва делта кўп.

Материк ер юзаси асимметрик тузилишга эга: ғарбий қисми Кордилера тоғ системаси, шарқи — кенг текисликлар ва паст тоғлардан иборат. Материк ғарбининг ўртача баландлиги 1700 м, шарқида 200–300 м чамасида. Шимолий Американинг ўртача баландлиги 720 м. Шимол ва шимоли-шарқда Лаврентий қирлари, ундан жанубда, асосан, Америка Қўшма Штатлари ҳудудидаги Марказий текисликлар ғарбда нисбатан баланд (500–1500 м) Буюк текисликларга ўтиб боради. Улардан шимолдада Макензи пасттекислиги жойлашган. Текислик жануби-шарқда Аппалачи тоғлари билан ўралган. Бу тоғлар жануби-ғарбдан шимоли-шарққа Нюфаундленд оролгача чўзилган. Канада Арктика архипелагининг шарқий қисми, Гренландиянинг соҳил қисми релефи ҳам тоғли. Тоғлар ғарбга томон пасайиб боради ва плато ҳамда пасттекисликлар билан алмашинади. Материкнинг жануби-шарқий чеккалари шарқда Атлантика бўйи пасттекислиги ва жан.да Мексикабўйи пасттекислиги каби қирғоқбўйи пасттекисликларидан иборат.

Кордилера тоғлари шим.ғарбдан жан.шарққа чўзилган Брукс, Макензи, Қояли тоғлар ва Шарқий СерраМадре каби бир қанча ёйсимон тизмалардан иборат. Улардан ғарбда баландлиги 1000–2000 м лиички ясситоғ (Юкон, Катта Ҳавза ва бошқалар) ва платолар (Британия Колумбияси, Колумбия, Колорадо) минтақаси жойлашган. Ясситоғликлар супасимон текисликлар, тизмалар ва сойликлар (Ажал водийси — 85 м) дан иборат. Ясситоғ ва платолар ғарбда Кордилера тоғларининг энг баланд тизмаларига туташ. Шимолий Америкадаги энг баланд нуқта ҳам Кордилера тоғларининг Аляска тизмасида (МакКинли чўққиси, 6193 м). Мексика тоғлигидан жан.да Кордилера тоғлари икки тармоққа ажралиб, бири сув ости тизмалари ва ВестИндия оролларини ҳосил қилиб, Венесуэла Анд тоғларига, иккинчиси Теуантепек ва Панама бўйинлари орқали Анд тоғларига уланиб кетади.

Шимолий Америка релефи жойнинг геологик ёши, континентал ривожланиши тарихига қараб турличадир. Лаврентий қирларининг геологик структураси жуда қадимги, релефи палеозой бошларидан шаклланган. Тўртламчи даврда муз босиши натижасида қирнинг марказий қисми чўккан, Гудзон қўлтиғи ботиғи вужудга келган. Аппалачи тоғларининг релефи тоғ жинсларини дарёлар ювиб кетиши натижасида ҳозирги шаклини олган. Арктика оролларидаги тоғлар мезокайнозойда шаклланган. Гренландия оролда ўша пайтда отилиб чиққан базалтлардан баланд тоғлик ҳосил бўлган. қадимий ва ҳозирги музликлар релефнинг ниҳоятда парчаланиб кетишига сабаб бўлган. Алеут тизмаси, Врангел массиви, Каскад тоғлари вулкан отилиши натижасида ҳосил бўлган.

Шимолий Американинг марказий катта қисми ҳамда Гренландия оролнинг шим. ва шимоли-шарқидан бошқа жойлари токембрий даврига мансуб Шимолий Америка (Канада) платформаси жойлашган. Уни каледон, герсин, мезозойкайнозой ёшидаги тоғ тизмалари ўраб олган. Атлантикабўйи ва Мексика бўйи пасттекисликлари мезозойкайнозой жинслари билан қопланган палеозой заминли платформанинг плиталаридир. Шимолий Америкада фойдали қазилмалар аксари Канада қалқони ва Кордилера тоғларида. Токембрий Канада қалқонида темир рудасининг йирик конлари, сулфид, мис, никел ва уран рудалари, шунингдек, олтин ва рангли металл конлари, чекка қисмларида нефт ва газ ҳамда тошкўмир конлари кўп учрайди. Кордилера тоғларида олтин, кумуш, мис, рух, қўрғошин, молибден, симоб, волфрам рудалари кенг тарқалган, камроқ миқдорда темир рудаси топилган. Қояли тоғларда нефт ва газ, фосфорит конлари очилган.

Шимолий Америкада радиация баланси 56° шаҳрик.дан шим.да 20 ккал/см2, жан.да кўпайиб бориб, 30° шаҳрик.дан жан.да 60—80 ккал/см2га тенг . Материк ҳудудининг катта қисмида ҳаво ��қими ғарбдан шарққа, фақат жан., тропик кенгликларда шим.шарқдан жан.ғарбга (пассат) ҳаракатланади. Кордилера тоғларининг ички платоларида антициклонлар вужудга келади. Сиклон ортидан совуқ Арктика ҳавоси жан. томон баъзан Мексика қўлтиғигача етиб келади. Тинч океан соҳилида қишда ҳаво илиқ бўлади, ёмғир ва тоғли ерларда қор ёғади. Аляскада, Кордилера тоғларининг ички платоларида ва Канаданинг шим.ғарбида эса совуқ ва қуруқ бўлади. Материкнинг марказий ва шарқий қисмларида обҳаво тезтез совиб туради. Ёзда материкка ҳаво Мексика қўлтиғидан кириб боради ва марказий ҳамда шарқий ҳудудларга кўп ёғин ёғади. Марказий Америка ва ВестИндияга экваториал муссон шамоллари жуда кўп ёғин олиб келади. Материкнинг жан. қисмида ҳаво қуруқ ва иссиқ бўлади, кучли шамоллар эсади. Катта ҳавзада ва Буюк текисликларда тезтез чанг бўронлари бўлади. Янв.нинг ўртача температураси —36° дан (Канада Арктика архипелагининг шим.да) 20° гача (Флорида ярим орол жануби ва Мексика ясситоғлигида). Энг паст тра —64° (Аляска ва Канаданинг шим.ғарбида), Гренландияда —70° тра кузатилган. Июлнинг ўртача температураси —4° дан (Канада Арктика архипелаги шим. да) 32° гача (АҚШнинг жан.ғарбида). Энг юқори тра Ажал водийсида 57° (Ғарбий ярим шарда энг юқори) кузатилган. Энг кўп ёғин Алясканинг жан.шарқида, Канада ғарбида ва АҚШнинг шим.ғарбида (йилига 2000–3000 мм, баъзи жойларда 6000 мм гача) ёғади. Материкнинг жан.шарқида 1000–1500 мм, асосан, ёзги ёмғир шаклида, Марказий текисликларда 400–1200 мм, асосан, ёзда, Кордилера тоғлари оралиғидаги субтропик ва тропик водийларда 100–200 мм гача ёғин тушади. Материкнинг 40—44° шаҳрик.дан шим.даги тоғларда доимий қор қоплами вужудга келади.

Шимолий Америка арктика, субарктика, мўътадил, субтропик, тропик ва субекваториал минтақаларда жойлашган. Арктика минтақаси Шим. Муз океани бўйидаги ҳудудларни ўз ичига олади. Субарктика минтақасига ғарбдаги серёғин, илиқ қишли, салқин ёзли ҳудудлар киради. Мўътадил минтақага (40° шаҳрик.дан шимолда) ғарбдаги жуда сернам иқлим, марказий қисмидаги ички ясситоғликларда кескин континентал ва шарқда мўътадил континентал иқлим хос. АҚСҲ жан.даги субтропик минтақа серёмғир қишли ва қуруқ ёзли ўрта денгизбўйи, шарқий соҳил қисмида сернам муссонли иқлимга эга. Калифорния ярим орол, Калифорния қўлтиғи ва Мексика қўлтиғи соҳиллари иқлими қуру.қ, қолган ҳудудларда сернам иқлим. Марказий Американинг жан. қисмини ўз ичига олган субекваториал иқлим учун сернам ёзли иссиқ ва қиши қуруқ иқлим характерли.

Шимолий Америка ички сувларга бой. Дунёдаги энг узун дарё системаларидан бири — Миссисипи дарёси (Миссури билан бирга 6420 км) ва энг катта чучук сув ҳавзаси — Буюк кў��лар шу материкда. Асосий дарёлари: СанЛаврентий, Макензи, Юкон, Колумбия, Колорадо, РиоГранде. Дарёларининг ўртача йиллик сув ҳажми 8200 км³. Бироқ сув Шимолий Америкада иқлим ва орографик хусусиятларга кўра нотекис тақсимланган. Дарёлар ёмғир, қор, музликлар ва грунт сувларидан тўйинади. Шим.даги дарёлар йилига 8 ойгача музлайди. Материкнинг музлик босган шим. қисмида Виннипег , Катта Қуллар кўли, Катта Айиқли кўл ва бошқалар мавжуд. Баъзи кўллар (Никарагуа ва Манагуа) тектоник йўл билан ҳосил бўлган. Катта Ҳавзада реликт кўллар, соҳилларда лагуна кўллари, тоғларда вулкан кўллари бор. Шимолий Америкадаги музликларнинг умумий майдони 2 млн. км²(асосан, Гренландияда, шунингдек, Аляска, Канада Арктика архипелаги, Кордилера тоғларида).

Тупроқ ва ўсимликлари. Тупроғи жуда хилмахил: бореал ва субтропик тупроқ ҳосил бўлиш жараёнлари натижасида вужудга келган қутбий минтақа тупроқларидан тропик минтақа тупроқларигача мавжуд. Канада Арктика архипелагининг шим. ороллари учун қуруқ арктика ва тундра тупроқлари хос. Архипелагнинг жан. ва Шим. Муз океани соҳилларидаги кўп йиллик тўнг ерларда нордон, тундраглейли тупроқлар тарқалган. Лаврентий қирларининг марказида ва Юкон ясситоғлигидаги сойликларда музлаган тайга тупроқлари подзол ва торфглейли тупроқлар билан бирга учрайди. Буюк кўллар атрофи ва Аппалачи тоғларининг шим.да сернам шароитда шаклланган унумдор қўнғир ўрмон тупроқлари тарқалган. Буюк текисликлар ғарбий қисмининг тупроғи қора. Каштан тупроқлар Буюк текисликларда ва Колумбия платосида катта майдонларни эгаллаган. Қуруқ ва континентал иқлимли Катта Ҳавзанинг тупроғи чала чўлга хос шўрланган қунғир тупроқ. Материкнинг жан.шарқида унумдор қизил ва сариқ тупроқлар кўп учрайди. Миссисипи дарёсининг ғарбида қизғишқора, бутазорли даштларда кўнғир ва бўзқўнғир, Мексика тоғлигининг ички қисмида бўз тупроқлар, Калифорния ярим оролда тропик чўл тупроқлар. Кордилера тоғларининг сернам ён бағирларида тоғ қўнғирўрмон тупроқлари, қуруқ ён бағирларда эса тоғ жигарранг тупроқлар тарқалган.

Шимолий Америка ўсимликлари, асосан, Голарктика флора областига мансуб, Мексика тоғлигининг жан. қисми ва Марказий Америка ўсимликлари Неотропик флора областига киради. Шимолий Америка ўсимликлари кўп жиҳатдан Евросиёникига ўхшаш. Арктика соҳиллари тундра зонасига киради. Ўрмон Зонаси материк ҳудудининг 1/3 қисмини эгаллаган. Шимолий Американинг ички ҳудудлари, ўрмондашт, дашт, чала чўл ва чўлдан иборат. Дашт зонасининг ўсимликлари чалов, буғдойиқ, бизонўт ва ҳ.к.лардан иборат. Буюк текисликлар жан.да қуруқ даштлар субтропик саванналар билан алмашинади. Марказий ва Буюк текисликлар ҳудуди ўзлаштирилган. Чала чўл ва чўллар Катта Ҳавза, Колорадо платосининг шарқий қисми ва Мексика қўлтиғининг шим.ғарбига ёндош ҳудудларни эгаллаган. Тоғ тизмалари ва платоларнинг баланд жойлари ўрмонлар билан қопланган. Тоғ тепалари алп ўтлоқларидан иборат. Мексика тоғлиги ва Флорида ярим оролнинг жан., Марказий Америка ва ВестИндияда сернам тропик ўсимликлар ўсади. Тоғларнинг шамолга рўпара ён бағирларида тропик ўрмонлар, шамолга тескари ён бағирларда тропик саванналар, қуруқ ўрмонлар, соҳилларда мангразорлар бор.. Ш.Анинг ўсимликлари ва тупроқ қоплами инсонлар томонидан жуда ўзгартириб юборилган.

Шимолий Американинг тропик қисмидан бошқа жойларнинг фаунаси Евросиё фаунасига кўп жиҳатдан ўхшаш бўлиб, фақат Шимолий Америкага хос бир қанча эндемик турларни ўз ичига олган Голарктика зоогеографик областига киритилган. Шимол буғуси, оқ айиқ, қутб тулкиси, оқ қуён, оқ япалоққуш, каклик тундра зонаси учун хос. Қўйҳўкиз фақат Канада Арктика архипелаги шим.да ва Гренландияда яшайди. Тайга зонасида лос, буғу, америка сувсари, қўнғир айиқ, канада силовсини, росомаха, бобр, дарахт жайраси, ондатра, қизил тийин, катта учқур тийин энг кўп учрайди. Аралаш ўрмонларда виргиния буғуси, бадбўй, кулранг тулки, қизил силовсин, кулранг тийин, крот, олахуржун, ерқазир, ўрмон суғури, ёввойи курка кўп. Материкнинг субтропик қисмида аллигатор, кайман тошбақалари, ибислар, қизил ғоз, сақоқушлар, колибри, каролина тўтиси, дашт ва ўрмонлидашт зонасининг ҳайвонлари (бизон, антилопа, мазам буғуси, коёт, прерия тулкиси ва бошқалар) яшайди. Кемирувчилар, бўрсиқ ва қуш кўп. Кордилера тоғларининг ўрмонли жойларида қор қўйи, гризли айиғи, қор эчкиси, чўлдашт ландшафтли ясситоғликларда судралиб юрувчилар (калтакесак, заҳарли ва бўғма илонлар) учрайди. Марказий Америка, ВестИндия, қисман Мексика тоғлигининг жан. Неотропик фауна областига киритилган. Бу ерда зирҳлилар, маймунлар, кўршапалаклар, колибри, тўтилар, тошбақалар, тимсоҳлар, калтакесаклар ва бошқалар яшайди. Шимолий Америка ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш учун жуда кўп миллий боғ ва қўриқхоналар ташкил этилган. Улардан энг йириклари: Еллоустон, Катта Канон, Ёсемит, Банф, Жаспер, Секвойя, Эверглейдс.

Норманнлар Гренландияга ўрнашиб олгач, 11—13-аср��арда Нюфаундленд орол, Лабрадор ярим оролнинг соҳиллари, шунингдек, Баффин денгизида 74° шаҳрик.гача бордилар, лекин бу кашфиётлар ўша даврда европаликларга маълум бўлмаган. 1492—1503-йилларда Чристопҳер Cолумбус бошлиқ 4 испан экспедицияси Багама ороллари, Куба, Гаити, Кичик Антил, Пуэрто Рико, Ямайка оролари ҳамда Гондурас, Никарагуа, Коста Рика, Панама бўйни соҳилларигача етиб борди. 1497—98 йилларда Ж. ва С. Кабот Шимолий Американинг шарқий қирғоқлари бўйлаб суздилар. 1500—01 йилларда португал Г.Кортириал ва 1504-йилда франсуз денгизчилари СанЛаврентий қўлтиғигача кирдилар. 1513-йилда испанлар Флорида ярим оролни кашф қиддилар. 1609-йил франсуз С.Шамплен Шим. Аппалачи тоғлари, 1615—48 йилларда унинг агентлари Буюк кўлларгача етиб бордилар. 1648-йил Ф. Попов ва С.Дежнёв Чукотка денгизидан Тинч океанга ўтиб, Шимолий Америка тор бўғоз орқали Осиёдан ажралиб турганлигини аниқладилар. Шундан сўнг Шимолий Америка айрим қисмларининг европалик сайёҳлар ва махсус экспедициялар томонидан кашф қилиниши, ўрганилиши, мустамлакага айлантирилиши 19-асрнинг 2-ярмигача давом этди. 19-аср охири ва 20-аср бошларида Ж.Поуэлл, Ж.Доусон, А.Брукс ва бошқалар америкалик ва канадалик геологлар Қояли тоғлар, Лаврентий қирлари, Юкон платоси, Аляска тизмаси (МакКинли — энг баланд чўққиси билан), Брукс тизмаларини ўрганишини поёнига етказдилар.

Шимолий Американинг ҳозирги аҳолиси 3 йирик ирқ (монголоид, европоид ва негроид) вакилларидан иборат. Аҳолининг катта қисмини аралаш ирқий гуруҳлар — метислар, мулатлар ва бошқалар ташкил қилади. Материк аҳолисининг асосий қисми 16—19-асрларда Европадан ва Осиёдан кўчиб келган муҳожирлар, шунингдек, Африкадан келтирилган қуллардан иборат бўлган. Озроқ қисмини маҳаллий аҳоли — индейслар, эскимослар ва алеутлар ташкил этади. Мексика ва Марказий Американинг материк қисмидаги давлатларнинг ҳозирги аҳолиси испанларнинг маҳаллий индейс қабилалари билан аралашиши натижасида келиб чиққан. Улар испан тилида, АҚШда инглиз тилида, Канадада инглиз ва франсуз тилида гаплашишади. АҚШда америкаликлардан ташқари яна бир гуруҳ —қоратанлилар кўпчиликни ташкил қилади. Улар инглиз тилида гаплашадилар. Шундай қилиб, инглиз тилли йирик халқларга — АҚШдаги америкаликлар ва канадаликлар, испан тилли халқларга — мексиканлар, кубаликлар, салвадорлар, пуэрториканлар ва бошқалар киради. Франсуз тилли халқлар гаитилар, мартиникаликлар ва гваделупаликлардан иборат. Шимолий Америка аҳолисининг кўпчилиги диний эътиқоди бўйича христианликнинг католик, протестантлик мазҳабларига, шунингдек, яҳудийлик, буддавийлик ва бошқалар динларга мансуб.

Шимолий Американинг ҳозирги сиёсий харитаси кўпгина давлатларнинг мустақиллик учун олиб борган кураши ва жаҳон тарихида рўй бераётган сиёсий ва ижтимоий ўзгаришлар натижасида вужудга келган.

• Жанубий Америка

Ушбу мақолада Ўзбекистон миллий энсиклопедияси (2000-2005) маълумотларидан фойдаланилган.

• Ҳоугҳтон Миффлин Cомпанй, "Шимолий Америка"
• Интераcтиве СВГ версион оф Нон-Нативе Америcан Натионс Cонтрол овер Н Америcа 1750–2008 аниматион