Kioski, które jeszcze istnieją, umierają w spokoju przy ulicach małych miast. Nie są niepokojone ani zainteresowaniem, ani próbą zakupu czegokolwiek przez bywalców urbeksów czy fanów instagramowych kont o PRL-u. Bo po co kupować pastę Colodent w kiosku, skoro można w Rossmannie? Kioski znikają z map naszych zakupowych decyzji.
31 stycznia br. w Cieszynie zlikwidowano ostatni – stojący na przy ulicy ks. Romana Tomanka na Zakładowym Osiedlu Robotniczym, na obrzeżach miasta – kiosk Ruchu.
Dotychczasowy ajent cieszyńskiego punktu – bo Ruch działa de facto na zasadzie franczyzy – kiosk przejął zaledwie w 2020 roku. Starał się ożywić to miejsce i uczynić je ważnym punktem dla chociaż części osiedla ZOR. Wyszedł z asortymentem "do ludzi", codziennie zdejmował zielone kraty z okien, by klienci widzieli "co jest", wywieszał nawet wiersze lokalnego poety, wprowadził Paczkę w Ruchu. Kiosk bywa czasem bliżej niż poczta, a przesyłka była tańsza niż do paczkomatu. Ale i to musiało się skończyć.
W 2019 roku, czyli w ostatnim pełnym roku przed pandemią, na terenie kraju było ponad 1300 kiosków. Funkcję kolportera prasy stopniowo przejmowały stacje benzynowe, dyskonty, osiedlowe Żabki czy placówki Poczty Polskiej. Ale przecież nie tylko o prasę tu chodzi. Samych kiosków sieci Ruch było w 2021 roku tylko 814, a dzisiejsza odsłona strony internetowej Ruchu informuje, że kiosków i saloników jest "ponad 500". Czyli zapewne niewiele ponad pół tysiąca, bo takie dane zaokrągla się zazwyczaj w górę.
Wyszukiwarka kiosków na stronie internetowej tej sieci niby istnieje, ale wpisywanie współrzędnych nic nie daje, zatem wyszukiwanie punktu po miejscu czy adresie nie działa – być może chwilowo. Szkoda, bo np. paczkomaty InPost czy sklepy Żabka bez trudu wyszukuje się na stronach tych sieci, a nawet można je sobie obejrzeć w postaci mapki czy znaleźć najbliższy z nich. Czy ktoś oprócz mnie szukałby najbliższego Ruchu? Mam nadzieję, że jednak tak.
Tymczasem kioski znikają z tych ulic po cichu, czasem tylko lokalna prasa napisze coś z oburzeniem lub sentymentem o "ostatnim istniejącym", nie sugerując jednak zbyt usilnie konieczności jego ocalenia.
Każdy z nas pamięta budki z zielonej blachy jako punkty orientacyjne, elementy krajobrazu małych i dużych miast. Mamy w głowie ich listę, a starsi członkowie naszych rodzin mogliby ją uzupełnić – "tu był" i "jeszcze tam".
Kioski Ruchu były nieodłącznym elementem krajobrazu naszego dzieciństwa – naszego, czyli osób, które urodziły się najpóźniej pod koniec lat osiemdziesiątych. Budki kioskowe można było oczywiście dostrzec na ulicach miast także dużo później, a nawet (choć z rzadka) i dzisiaj, ale nie ma wątpliwości, że kioski straciły swoją rolę centrów społecznych, towarzyskich i informacyjnych.
Najsmutniejsze jest to, że nie powstała instytucja ani forma, która by je przejęła. Zniknęły z rozwojem technologii i zmianą zachowań.
Bo kiosk był mikrokosmosem. Oferował wręcz bizantyjskie nagromadzenie towaru, mydło i powidło, pączkujące dodatkowymi odnogami, które miały zaspokoić wszystkie potrzeby młodych i starszych. Podstawą oferty była prasa, ale kioski sprzedawały także pastę do zębów, wody toaletowe, takiż papier – oraz, w późniejszym okresie, tandetne plastikowe podróbki lalek Barbie i dinozaurów z grubej gumy; wtedy dla nas najpiękniejsze.
Opowieści z PRL-u mają smak kombatanctwa i nieuchronnie sytuują zjawiska społeczne w ahistorycznym wymiarze. Kolejka była nieodłącznym elementem tamtej rzeczywistości, wręcz symbolem, ale nie jest wcale prawdą, że "nic nie było", że stało się po wszystko i wszędzie.
Do kiosku akurat się stało, chociaż głównie rano, gdy przywieziono gazety i czasopisma – ówczesne okna na świat. Nieznana dzisiejszej młodzieży instytucja "teczki" – dostępnej w najbliższym osiedlowym kiosku tekturowej skarbnicy, do której kioskarka odkładała wszystkie czytane przez konkretną rodzinę periodyki – organizowała i porządkowała nasz tydzień. "Świat Młodych" wychodził trzy razy w tygodniu, "Kobieta i Życie" oraz "Filipinka" raz w tygodniu, "Młody Technik" był miesięcznikiem. Babcia czytywała "Żyjmy Dłużej", a ojcowie "Express Wieczorny" i "Pana", czyli polską odpowiedź na "Playboya". W kolejkach stano także po kultowy "Przekrój" i eskapistyczną "Fantastykę".
Asortyment kiosku to także papierosy, czyli nieodłączny rekwizyt tamtej codzienności. Palono je wszędzie, a kupowano masowo. Były sprzedawane także dzieciom, na podstawie karteczek sporządzonych przez rodziców albo i bez nich. Do polskich kiosków nie dotarł za to nigdy alkohol (za to zmorą są monopolowe 24 h co 500 metrów), który po dziś dzień widuję w ich słowackich czy węgierskich odpowiednikach. Małe buteleczki z mocnymi alkoholami czy puszki jasnego piwa piętrzą się w bocznych, zakratowanych oknach przybytków, obojętne na słońce. Jako że podaż zazwyczaj odpowiada w sposób bezpośredni na popyt, ktoś na pewno je kupuje.
Kioskarka to była osoba zaufania społecznego. Były kioskarki mniej i bardziej lubiane, byli też, choć rzadziej, kioskarze. Osobę handlującą asortymentem kiosku rzadko widywało się jednak w całości: obsługiwała nas głównie ręka, która wysuwała żądany towar z nisko położonego okienka na wyślizgany kontuar oraz inkasowała monety. Mimo to osoba ta wiedziała prawie wszystko o prawie wszystkich i niemal każdego znała. Nikt nigdy nie nazywał kioskarki sprzedawczynią – miała własne określenie, zarezerwowane tylko dla jednego typu przedsiębiorstwa, jak szatniarka. W późniejszym okresie pojawiło się sformułowanie "pani z kiosku", ogrywane jednak głównie przez młodsze pokolenia ("Gdzie sika pani z kiosku?", czyli kultowy filmik Brzoza TV).
Najgorzej miały osoby wysokie, które musiały wręcz kucać przy okienku. Z punktu widzenia współczesnego kapitalizmu była to formuła niemożliwa: klient na kolanach, obsługa na fotelu.
Kiosk pachniał drukiem, mydłem w kostce, takim o niezbyt szczelnym papierku, i tytoniem. Ten zapach przetrwał także później, w kioskach "wchodzonych" typu Kolporter. Nie da się go pomylić z niczym innym.
Kioski składa się do społecznej i rynkowej trumny, jak wszystkie relikty przeszłości – podobny los spotyka dziś bary mleczne.
Kioski istnieją w pamięci i w opowieści. Wskrzesza się je czasami na parę minut, czy to nostalgicznym filmikiem, czy memem z cyklu: "jeśli wiesz o X, to miałeś szczęśliwe dzieciństwo".
Dla zielonych budek zrobiono nawet odświętny, sentymentalny wyjątek – 100 km od Warszawy stworzono ich "muzeum", czy też raczej cmentarzysko kioskotrupów. Na przypadkową łąkę zwieziono dziesiątki dawniej tętniących życiem budek – od drewnianych po klasyczne i wręcz kosmiczne. Internet wytropił miejsce i pojawili się tam jego wysłannicy, więc obiekty otoczono siatką. "Muzeum" rzecz jasna nie miało na celu oddania czci zjawisku kioskarstwa – budki zostały tam po prostu zwiezione, by umierać.
Tendencja zamykania kiosków jest ogólnopolska i nie ma się tu co doszukiwać podziałów regionalnych, choć wieść niesie, że w mniejszych miejscowościach są one likwidowane rychlej niż w dużych. Jak pisał miesiąc temu portal beskidzka24.pl, "kilkanaście miesięcy temu władze spółki podjęły decyzję o wycofaniu się z dystrybucji prasy z nieatrakcyjnie położonych i odległych punktów sprzedaży, a także skupieniu się na dużych miastach, aby obniżyć koszty działania".
Wyrok został podpisany, a realizacja następuje teraz. Według danych za 2022 roku, które przytacza serwis wirtualnemedia.pl, przychody z kiosków i saloników prowadzonych przez Ruch zmalały z 543,97 mln do 489,76 mln zł. Ponadto, w porównaniu z rokiem poprzednim, liczba takich punktów była o 20,8 proc. mniejsza. To błędne koło: saloników i kiosków jest mniej, bo przynoszą mniejsze przychody, a przychody są mniejsze, bo punktów jest coraz mniej.
Czy naprawdę nie ma popytu na zakup nie tylko prasy, ale także innych pokrewnych produktów i artefaktów życia codziennego w przeznaczonym do tego odrębnym punkcie? Czy sytuacja aż tak diametralnie zmieniła się od stycznia 1919 roku, gdy Jakub Mortkowicz i Jan Gebethner, dwaj księgarze, zainaugurowali otwarciem pierwszego kiosku założone przez siebie Polskie Towarzystwo Księgarni Kolejowych Ruch? Czy (początkowo tylko dworcowe) trafiki, oferujące prasę, tytoń i inne drobne artykuły, miały rację bytu sto lat temu czy za PRL-u, a obecnie ją straciły?
Jak mówi portalowi Wirtualne Media rzecznik prasowy Kolportera Dariusz Materek "(…) Obiegowa opinia o schodzącym rynku prasy drukowanej bierze się przede wszystkim z niepełnego, fragmentarycznego postrzegania tego rynku. W potocznym rozumieniu prasa to dzienniki i tygodniki ogólnoinformacyjne, tymczasem w rzeczywistości współczesny rynek prasowy jest znacznie bogatszy. Jako dystrybutor widzimy cały przekrój tego rynku, jego złożoność i różnorodność. Prasa informacyjna stanowi tylko jego część, ale tworzą go także np. różnego rodzaju kolekcje, przygotowywane przez wydawców prasowych: książkowe, saszetkowe, naklejkowe. (…) Rynek prasowy to także tv guide’y, krzyżówki, różnego rodzaju serie wydawnicze, wydawnictwa okazjonalne, specjalistyczne, produkty okołoprasowe, poradniki, kalendarze, potężny segment czasopism i produktów dla dzieci – cała gama bardzo zróżnicowanych wydawnictw".
Kolporter może nadrabiać miną, ale faktem jest, że kontrolowany obecnie przez Orlen Ruch wycofuje się z dystrybucji prasy. Brzmi niewiarygodnie, a jednak to prawda. Dla wydawców to cios, bo sieć zapewniała działający łańcuch kolportażu. Sieć logistyczna, dzięki której prasa i książki trafiały na teren całego kraju, przestaje istnieć. Co dalej? Decyzja Orlenu oznacza, że na terenie Polski pozostanie tylko dwóch dystrybutorów prasy: Kolporter i Garmond Press.
Kres Ruchu, imperium Żabki
Kiedy ostatnio kupiliśmy coś w kiosku, nieważne już "budkowym" czy "wchodzonym"? Gdy chwilę nad tym pomyśleć, okaże się, że kioski nie oferują przecież wcale przestarzałego asortymentu rzeczy niepotrzebnych i nie są tylko "dla starych ludzi". Oprócz prasy możemy kupić w nich zdrapkę (polecam Ekstrapensję za 5 zł), puścić kupon Lotto (uzależnienie niezależne od wieku) czy zaopatrzyć się w potrzebny "na już" apap. Na tym polu rolę kiosków przejęły jednak częściowo niby nowe, ale już zasiedziałe elementy krajobrazu polskich miejscowości: sklepy sieci Żabka. Punkty z zielonym neonem oferują wiele produktów, które można było kiedyś dostać w kioskach - bilety, wyroby tytoniowe, mydło, podpaski, leki na ból głowy. Mają też nad kioskami przewagę: wprowadziły kawę i ciepłe przekąski. Pomimo cen, które nie są w Żabkach niskie, punkty cieszą się sporą popularnością. Moszczą się wygodnie w roli kiosku, a jednocześnie lokalnego sklepu spożywczego, rugując konkurencję. Obecnie sieć ma w Polsce ponad 11 tysięcy placówek. Prowadzą je w ramach franczyzy ajenci. Narosło wiele kontrowersji społecznych i prawnych wokół działań Żabki w stosunku do osób prowadzących sklepy.
Swoje zrobiła technologia: w kioskach, które często zlokalizowane były przy przystankach, kupowało się bilety, dziś te często można kupić w aplikacji.
Rewolucje technologiczne, rynek prasy i popyt na prasę to jedno – druga kwestia to zmiana dynamiki i obyczaju, jeśli chodzi o rynek przesyłek i zamówień pocztowych. Poczta Polska w ostatnich latach musiała zrobić miejsce dla nowych graczy, którzy nie dublowali do końca jej usług, lecz teoretycznie je uzupełnili. Paczkomaty okazały się hitem, ale poczta na tym straciła: finansowo i wizerunkowo, bo całodobowa dostępność beżowych murów z drzwiczkami sprawiła, że jeszcze łatwiej na nią narzekać. Na godziny jej otwarcia, kolejki, obsługę czy nieszczęsne "Przepisy siostry Anastazji", o których krążą opowieści, jakby od progu rzucały się na klienta, a ich zakup był przymusowy.
W liczbie paczkomatów istnieje znaczna dysproporcja, bo Orlen przespał paczkową rewolucję. Po wyborach ta sytuacja się raczej nie zmieni, gdyż nowa władza bardziej niż poprzednia lubi oddawać sprawy w niewidzialne ręce wolnego rynku. Obecnie Orlen ma nieco ponad 4 tysiące paczkomatów, a InPost… ponad 20 tysięcy. Sprytnie ulokował się też w sektorze obsługi pocztowej małych miejscowości, gdzie placówka pocztowa została zlikwidowana lub ma nieprzyjazne godziny funkcjonowania. Paczkomat InPost pod dyskontem – nie ma wielu bardziej polskich widoków Anno Domini 2024.
Kioski Ruchu przez jakiś czas pomagały odbierać niewielkie przesyłki blisko domu. Ale im mniej kiosków, tym mniej krążących paczek.
Kiosk jako miejsce i obiekt jednocześnie bywał nawet źródłem inspiracji dla twórców kultury. Żeby daleko nie szukać, absolutnie kultowy jest tekst zespołu Ramzes and The Hooligans pt. "Skok na kiosk".
Wczoraj wytłukłem wszystkie lampy w okolicy/
Teraz jest tak ciemno, że sam się boję wyjść/
Ale osiągnąłem to, czego chciałem/
I nikt nie zauważy, jak rozwalę drzwi.
Jutro zrobimy skok na kiosk/
Jutro zrobimy skok na kiosk/
Zabiorę żyletki, bilety, papierosy/
Bo reszta jest nic nie warta, znam się na tym trochę/
Gdy już obrobię ten kiosk, to będę bogaty/
I już nie będę czekał na forsę od taty.
Ale o kioskach przyszłe pokolenia już chyba nie będą śpiewać, a o paczkomatach powstają tylko memy.
