Kr�l zapa�ek, sprzedawca wie�y Eiffla i filmowy uciekinier - oto kilku z najs�ynniejszych oszust�w finansowych

Ten Portugalczyk dokona� najwi�kszego jak do tej pory fa�szerstwa na szkod� rz�du. Dzia�a� w latach 20. XX wieku, ale oszukiwa� zacz�� ju� znacznie wcze�niej, mi�dzy innymi w Angoli, gdzie podrabia� dokumenty i przejmowa� firmy, wykorzystuj�c czeki bez pokrycia. Kiedy z tego powodu odbywa� (kr�tk�) kar� wi�zienia w Lizbonie, wpad� na pomys� nowego, naprawd� du�ego oszustwa.

Gdy wyszed� na wolno��, podaj�c si� za przedstawiciela portugalskiego banku centralnego (mia� m.in. podrobiony kontrakt), przekona� londy�sk� firm� do drukowania banknot�w. Twierdzi�, �e to tajny projekt, kt�rego celem jest finansowe wsparcie Angoli. Na jego polecenie wydrukowano ogromn� liczb� banknot�w, kt�re w 1925 roku trafi�y do obiegu. By�o to 200 tysi�cy banknot�w o nominale 500 portugalskich escudos. Tych podrobionych by�o podobno niemal tak du�o w obiegu, jak prawdziwych. Reis za�o�y� nawet w�asny bank, by zaj�� si� "praniem" nielegalnych funduszy.

Wszystko jednak si� wyda�o i Artur Virgilio Alves Reis zosta� zn�w aresztowany. Na koniec pr�bowa� jeszcze przekona� za pomoc� podrobionych dokument�w, �e Bank Portugalii by� zamieszany w przekr�t. Zosta� skazany na 20 lat wi�zienia.

Zarz�dzono wymian� sfa�szowanych banknot�w i przed siedzib� Banku Portugalii ustawia�y si� t�umy ludzi. Oszustwo Reisa mia�o bardzo du�y wp�yw na portugalsk� gospodark�. Wed�ug niekt�rych przyczyni�o si� do upadku Republiki Portugalii w 1926 roku. Na pewno podkopa�o zaufanie do rz�du i pieni�dza. Fa�szywe banknoty os�abi�y walut� i podbi�y inflacj�.

Jedna z najwi�kszych piramid finansowych (pod wzgl�dem liczby oszukanych os�b) zacz�a si� w Rosji i by�a najwi�kszym tego typu przekr�tem w tym kraju. Stworzy� j� Siergiej Mawrodi z bratem Wiaczes�awem. Zacz�li jako biznesmeni handluj�cy wyposa�eniem biurowym, przede wszystkim importowanymi komputerami w swojej firmie MMM. Na pocz�tku lat 90. powo�ali fundusz pod t� sam� nazw�, kt�ry kusi� inwestor�w 1000-procentowymi zyskami. Kampania reklamowa w telewizji nap�dzi�a Mawrodim t�umy klient�w. Piramid� reklamowano te� w inny spos�b, na przyk�ad Mawrodi zasponsorowa� kiedy� mieszka�com Moskwy darmowe przejazdy metrem. MMM sprzedawa�a w�asne papiery warto�ciowe, ale nie by�y one notowane na �adnym rynku, nie by�o zewn�trznego potwierdzenia ich warto�ci.

Do MMM przyst�pi�o wed�ug r�nych szacunk�w od 5 do 10 mln ludzi, w szczytowym okresie dziennie do piramidy trafia�o ponad 10 milion�w dolar�w. Po agresywnych reklamach, w kt�rych Mawrodi wykorzystywa� ustalane przez samego siebie kursy obligacji MMM, prezydent Borys Jelcyn zakaza� tego typu wprowadzania w b��d. Ministerstwo Finans�w wci�gn�o za� MMM na list� firm, kt�re w nielegalny spos�b wyemitowa�y niezarejestrowane papiery warto�ciowe. Oszukani Rosjanie protestowali przed siedzib� MMM, a firma szybko straci�a zdolno�� operacyjnego dzia�ania. Mawrodiego nie mo�na by�o jednak za stworzenie piramidy skaza�, bo prawo rosyjskie nie zakazywa�o wprost takiej dzia�alno�ci. Mawrodiego aresztowano za to za oszustwo podatkowe, ale kilka tygodni p�niej w wyborach uzupe�niaj�cych dosta� si� do Dumy i musia� zosta� zwolniony. Rok p�niej Duma uchyli�a mu immunitet i usun�a z parlamentu.

Oficjalnie i ostatecznie MMM upad�a w 1997 roku. Straty os�b, kt�re zainwestowa�y w piramid�, si�gaj� wed�ug r�nych wylicze� od 50 do 100 mln dolar�w, cho� pojawia�a si� te� kwota 1,5 mld dolar�w. Mawrodi zosta� skazany za to oszustwo dopiero w 2004 roku, trzy lata sp�dzi� w �agrze. Nie by� to jednak koniec jego dzia�alno�ci. W kolejnych latach tworzy� piramidy w r�nych krajach, mi�dzy innymi w Afryce. W 2016 roku jedna z takich firm upad�a w Zimbabwe.

"Zanim sko�czy�em dwadzie�cia jeden lat, zgromadzi�em dwa i p� miliona dolar�w.
Krad�em nawet pi�� cent�w i wi�kszo�� tej forsy wyda�em na dobre ciuchy,
wykwintne jedzenie, luksusowe apartamenty, fantastyczne panienki, drogie gabloty i
inne przyjemno�ci �ycia" - tak pisze w swojej autobiografii Amerykanin Frank Abagnale, cz�owiek, kt�ry gra� na nosie ameryka�skim s�u�bom (w tym FBI) przez lata. Jego historia sta�a si� powszechnie znana dzi�ki filmowi "Z�ap mnie, je�li potrafisz", w kt�rym Franka gra Leonardo DiCaprio, a �cigaj�cego go agenta Tom Hanks. To historia o tyle ciekawa, �e dla samego oszusta sko�czy�a si� w zasadzie happy endem.

Abagnale zacz�� bardzo wcze�nie, bo ju� jako 16-latek. Podszywa� si� pod pilota linii PanAm, �eby m�c za darmo lata�, korzystaj�c z miejsc dla pracownik�w. Tak dobiera� sobie loty, za�og� i rodzaj samolotu, by nie by� poproszonym o pilotowanie maszyny. Twierdzi, �e wykorzysta� osiem fa�szywych to�samo�ci. Pracowa� mi�dzy innymi, nie maj�c �adnego medycznego wykszta�cenia, jako kierownik rezydent�w pediatrii. Przez prawie rok udawa�o mu si� to robi�, unikaj�c leczenia pacjent�w. Udawa� te� prawnika z Harvardu i zatrudni� si� prokuraturze Luizjany.

Przede wszystkim specjalizowa� si� jednak w podrabianiu czek�w. Wykorzystywa� luki w �wczesnym systemie czekowym. Wystawiono za nim list go�czy, szuka�o go te� FBI. Uciek� do Europy, gdzie zosta� z�apany we Francji w 1969 roku. Jego ekstradycji chcia�o wtedy a� 12 kraj�w. Odsiedzia� kr�tkie wyroki we Francji i Szwecji. Ostatecznie trafi� do USA, ale na lotnisku w Nowym Jorku uciek� z samolotu. Schwytano go, ale podobno uda�o mu si� te� zbiec z aresztu, gdzie czeka� na proces - cho� i tym razem na kr�tko. Zosta� skazany na 12 lat wi�zienia. Wyszed� jednak ju� po czterech i zosta� doradc� FBI ds. zabezpiecze� czek�w. �

To historia wyj�tkowa w tym zestawieniu, tak�e z polskim akcentem. Dzia�alno�� Ivara Kreugera bywa okre�lana jako piramida finansowa, ale nie do ko�ca ni� by�a, bo mia� te� realnie dzia�aj�ce firmy.

Ivar Kreuger by� Szwedem, �y� na prze�omie XIX i XX wieku. W m�odo�ci przebywa� przez jaki� czas w Stanach Zjednoczonych, gdzie pracowa� jako in�ynier, po powrocie do Szwecji za�o�y� firm� budowlan�. Postanowi� przej�� rodzinny biznes - jego ojciec mia� fabryki zapa�ek (w�wczas produktu pierwszej potrzeby). Zacz�� skupowa� inne, mniejsze firmy z tej bran�y. Jego ambicje si�ga�y jednak poza rodzinn� Szwecj�.

W powojennej Europie prowadzi� negocjacje ze zmagaj�cymi si� z problemami gospodarczymi krajami i oferowa� im po�yczki - w zamian za monopol zapa�czany na ich rynkach. Dla wielu rz�d�w oferta by�a kusz�ca. Kreuger w ten spos�b po�yczy� pieni�dze m.in. Niemcom, Francji, Grecji, Turcji, Gwatemali, Ekwadorowi, a tak�e Polsce (dwa razy, w 1925 i 1930 roku, w Warszawie mia� jedno ze swoich mieszka�). Jego spos�b dzia�ania budzi� czasem oburzenie, ale faktem jest, �e pa�stwa mog�y potem te pieni�dze przeznacza� na odbudow� gospodarek. ��cznie Kreuger po�yczy� ponad 250 milion�w dolar�w, co w tamtych czasach by�o gigantyczn� kwot�. Doszed� to tego, �e kontrolowa� oko�o 70 proc. globalnego rynku zapa�ek.

Ivar Kreuger nie tylko firm� budowlan� i monopol zapa�czany. Kupowa� te� na ca�ym �wiecie firmy zajmuj�ce si� obr�bk� drewna i produkowaniem papieru, banki, kopalnie (m.in. z�ota i rudy �elaza), linie kolejowe, nieruchomo�ci. Kontrolowa� tak�e firm� telekomunikacyjn� Ericsson.

Pieni�dze do rozwijania swojego monopolu �ci�ga� od inwestor�w - poprzez emisj� akcji na gie�dzie (jego firma notowana by�a m.in. na gie�dzie w Nowym Jorku), a tak�e innych papier�w. Obiecywa� solidne dywidendy, a kurs jego sp�ki r�s�. Kreuger cieszy� si� po prostu du�ym zaufaniem. Ale biznes zapa�czany przesta� przynosi� tak wielkie zyski, okaza�o si�, �e Kreuger cz�sto �rodk�w na wyp�at� dywidend nie mia� (p�aci� je z kapita�u zamiast z zysk�w) i wyciska� �rodki z jednych firm, by finansowa� inne. Cz�� z jego firm okaza�a si� istnie� tylko na papierze. Mia� te� cz�� pieni�dzy od inwestor�w przeznaczy� na swoje luksusowe �ycie i rozrywki. Gie�dowy krach z 1929 roku ujawni� s�abe podstawy jego biznesu i kreatywn� ksi�gowo��. W Szwecji musia� by� uratowany przez rz�d (upadek tak wielkiej firmy zaszkodzi�by gospodarce kraju). Kreuger nie wytrzyma� presji i w 1932 pope�ni� samob�jstwo (cho� jego brat twierdzi� potem, �e zosta� zamordowany).

Upadek jego imperium uderzy� w wielu drobnych i wi�kszych inwestor�w, banki i inne firmy. Doprowadzi� do powstania w USA prawa, kt�re mia�o zapobiega� spekulacjom finansowym i powt�rzeniu sytuacji podobnej do "krachu Kreugera". Powo�ano wtedy Komisj� Papier�w Warto�ciowych i Gie�d.

Charles Ponzi pochodzi� z W�och, ale dzia�a� g��wnie w Stanach Zjednoczonych. Nie wymy�li� piramidy finansowej, ale jego oszustwo by�o na tyle du�e i sta�o si� tak znane, �e zacz�o by� nazywane jego imieniem (z ang. Ponzi Scheme).

W m�odo�ci Ponzi wyemigrowa� do USA, mieszka� te� jaki� czas w Kanadzie. Zanim stworzy� s�ynn� piramid�, mia� ju� na koncie kary wi�zienia za wy�udzanie pieni�dzy i przemyt imigrant�w.�

Swoj� najs�ynniejsz� "dzia�alno��" prowadzi� w Bostonie. Piramida finansowa funkcjonuje w ten spos�b, �e zyski (fikcyjne) z inwestycji wyp�acane s� z pieni�dzy kolejnych inwestor�w. Ponzi sw�j przekr�t opar� o znaczki pocztowe. Dok�adnie by�y to tak zwane mi�dzynarodowe kupony pocztowe (IRC - international reply coupon), wykorzystywane przy zagranicznych wysy�kach. W miejscu docelowym mo�na je by�o wymienia� na znaczki pocztowe. W 1919 roku Ponzi odkry�, �e w USA te kupony by�y znacznie dro�sze ni� w Europie (winna temu by�a powojenna inflacja na Starym Kontynencie). Zacz�� wi�c kupowa� europejskie kupony, wymienia� je na znaczki w USA, kt�re potem sprzedawa� Zysk si�ga� 40 procent. Ponzi za�o�y� firm� "Security Exchange Company", reklamowa� si� obiecuj�c 50 proc. zysku w 45 dni. Nic wi�c dziwnego, �e inwestorzy rzucili si� na ofert� (na pocz�tku byli to g��wnie imigranci, tak jak sam tw�rca piramidy), a Ponzi �y� w luksusie.

Wkr�tce jego dzia�alno�� zacz�a budzi� podejrzenia. Raz musia� nawet wzi�� kredyt, �eby wyp�aci� inwestorom obiecane im zyski i u�pi� ich czujno��. Do upadku piramidy przyczyni� si� artyku� w "The Boston Globe" z 1920 roku. Dziennikarze ujawnili, jak naprawd� wygl�da sytuacja finansowa "Security Exchange Company", okaza�o si�, �e nie ma ona depozytu, kt�ry Ponzi deklarowa� na 7 mln dolar�w. Inwestorzy rzucili si� wycofywa� swoje pieni�dze, ale uda�o si� je odzyska� tylko tym, kt�rzy zrobili to na samym pocz�tku. Straty przekr�tu Ponziego szacowano na 15-20 mln dolar�w - dzi� by�aby to kwota ponad dziesi�� razy wi�ksza.

Po pokazowym procesie Ponzi zosta� skazany na pi�� lat wi�zienia. Wyszed� po 3,5 roku i za�o�y� kolejny podobny oszuka�czy biznes - tym razem na Florydzie. Pr�bowa� uciec z kraju. Wsiad� na statek p�yn�cy do W�och, ale zosta� zatrzymany w ostatnim ameryka�skim porcie, do kt�rego ten statek zawin�� przed wyp�yni�ciem do Europy. Odsiedzia� kolejnych siedem lat w wi�zieniu. Po wyj�ciu zosta� deportowany do W�och, potem wyjecha� do Brazylii. Ostatnie lata �ycia sp�dzi� w biedzie, zmar� w szpitalu prowadzonym przez organizacj� charytatywn�.

Najs�ynniejsz� chyba piramid� finansow� w historii stworzy� Bernard Madoff. Jego wyczyn jest o tyle wyj�tkowy, �e przez kilkana�cie lat oszukiwa� wytrawnych inwestor�w i to pod nosem ameryka�skiego nadzoru.

Stworzy� elitarny fundusz inwestycyjny, by do niego wej��, trzeba by�o mie� rekomendacj� i wp�aci� minimum 10 mln dolar�w. Zrobi�o tak 13,5 tys. os�b i organizacji, w tym wielu znanych ludzi (jak aktorzy John Malkovich i Kevin Bacon), ale tak�e banki - UniCredit, Santander, HSBC, Citigroup czy BNP Paribas. Niekt�re instytucje finansowe nie ufa�y Madoffowi i wr�cz odradza�y swoim klientom inwestowanie w jego fundusz. Madoff u wielu budzi� jednak zaufanie, by� wsp�tw�rc� gie�dy Nasdaq oraz filantropem.

Po wybuchu kryzysu finansowego okaza�o si�, �e Madoff przez 12 lat tak naprawd� wcale nie inwestowa� zebranych pieni�dzy, a zyski wyp�aca� ze �rodk�w zebranych od kolejnych klient�w. Pod koniec 2008 roku o nieprawid�owo�ciach w funduszu donie�li jego synowie Madoffa aresztowano i zarzucono mu nadu�ycia finansowe na 50 mld dolar�w. W 2009 roku zosta� skazany na 150 lat wi�zienia. Straty inwestor�w wed�ug pierwszych szacunk�w mia�y si�ga� 65 mld dolar�w, potem jednak podawano ni�sze kwoty.