Lars Chittka – czuły przyjaciel pszczół

Psz­czoły po­sia­dają wszyst­kie tra­dy­cyjne ro­dzaje zmy­słów, któ­rymi dys­po­nuje czło­wiek (do­tyk, wzrok, słuch, węch, smak, czu­cie tem­pe­ra­tury), jak i te, o któ­rych zwy­kle nie my­ślimy w ka­te­go­riach zmy­sło­wych (ta­kie jak zmysł rów­no­wagi czy po­czu­cie upły­wu czasu). Psz­czoły mają rów­nież zmy­sły, któ­rych nam bra­kuje (w tym ma­gne­tycz­ny kom­pas). Ude­rza­jące jest jed­nak to, jak bar­dzo świat psz­czół różni się od na­szego w każ­dym moż­li­wym wy­mia­rze sen­so­rycz­nym. // Te­raz wiemy, że więk­szość zwie­rząt (i wszyst­kie psz­czoły) wi­dzi świa­tło ul­tra­fio­le­towe (UV) – my, lu­dzie (i więk­szość ssa­ków), je­ste­śmy pod tym wzglę­dem dość od­osob­nieni z na­szymi nie­czu­łymi na UV ocza­mi. // Żadne inne zwie­rzę nie uczy się ko­lo­rów tak szyb­ko. W ciągu dzie­się­cio­leci, które upły­nęły od tych prze­ło­mo­wych ba­dań na psz­czo­łach miod­nych, ucze­nie się ko­lo­rów zo­stało prze­te­sto­wane na znacz­nie więk­szej licz­bie zwie­rząt. W ana­li­zie po­rów­naw­czej szyb­ko­ści ucze­nia się ko­lo­rów u je­de­na­stu ga­tun­ków zwie­rząt psz­czoły miod­ne wy­pa­dły jako naj­szyb­sze, tuż przed ry­bami, a po­tem pta­kami – w ja­skra­wym kon­tra­ście do naj­wol­niej­szych, któ­rymi były ludz­kie nie­mow­lęta. // To dzię­ki pracy nad sys­te­mami zmy­sło­wymi owa­dów po raz pierw­szy zro­zu­mie­li­śmy, że świat, który po­strze­gamy, nie jest obiek­tywną, praw­dziwą re­pre­zen­ta­cją fi­zycz­nej rze­czy­wi­sto­ści. Jest to ra­czej ob­raz po­zorny, fil­tro­wany przez me­cha­ni­zmy sen­so­rycz­ne, które każdy ga­tu­nek zwie­rząt na­był pod­czas ewo­lu­cji. Te­raz, gdy już za­po­zna­li­śmy się z tym, jak za­ska­ku­jąco ina­czej psz­czoły po­strze­gają ko­lory, je­ste­śmy go­towi spo­tkać się z jesz­cze dziw­niej­szymi spo­so­bami „czu­cia” ota­cza­ją­cego nas i psz­czoły śro­do­wi­ska – w szcze­gól­no­ści z ta­kimi, które w nie­któ­rych przy­pad­kach nie mają od­po­wied­nika u lu­dzi. // Pod­czas gdy roz­dziel­czość prze­strzen­na wzro­ku owa­dów jest gor­sza niż na­sza (wi­dzą mniej „pik­seli”), mogą one wi­dzieć dużo szyb­ciej – zbie­ra­jąc wię­cej in­for­ma­cji w jed­no­stce czasu. Ty­powe oświe­tle­niowe li­stwy su­fi­towe za­si­lane prą­dem prze­mien­nym włą­czają się i wy­łą­czają 50 lub 60 razy na se­kundę – z czę­sto­tli­wo­ścią nie­wi­dzial­ną dla na­szych po­wol­nych oczu. Dla wielu owa­dów (w tym psz­czół) ta­kie świa­tło bę­dzie jed­nak ist­nym stro­bo­sko­pem bły­ska­ją­cym w sza­lo­nym tem­pie, wła­śnie dzię­ki owa­dziej szyb­ko­ści prze­twa­rza­nia sy­gna­łów wzro­ko­wych pię­cio­krot­nie więk­szej niż u lu­dzi. Lu­dzie czę­sto wy­ra­żają zdzi­wie­nie, że owady, przy sto­sun­kowo krót­kim ży­ciu, mogą mieć tak bo­gate ży­cie psy­chicz­ne. Ale ich ży­cie jest nie tylko krót­sze, lecz także „gęst­sze”: je­śli naj­mniej­sze po­strze­gane jed­nost­ki czasu są ogra­ni­czone szyb­ko­ścią wi­dze­nia, psz­czoły by­łyby w sta­niesta­nie za­re­je­stro­wać znacz­nie wię­cej zda­rzeń w ciągu go­dziny niż lu­dzie. // Na­rządy zmy­słów mogą znaj­do­wać się w dziw­nych miej­scach u róż­nych ro­dza­jów owa­dów. Na­rządy słu­chu mogą być umiesz­czone na klat­ce pier­sio­wej, brzu­chu, no­gach lub apa­ra­cie gę­bo­wym, a nie­które owady są cał­ko­wi­cie głu­che (jak po­dej­rze­wał John Lub­bock, gdy jego mrów­ki nie zdo­łały prze­ka­zać i ode­brać te­le­fo­nicz­nego ko­mu­ni­katu alar­mo­wego mię­dzy mro­wi­skami). Nie­które samce mo­tyli mają re­cep­tory świa­tła w swo­ich ge­ni­ta­liach, po­ma­ga­jące im od­na­leźć cel pod­czas ko­pu­la­cji. Po sku­pie­niu się na czu­ciu ko­loru przez psz­czoły przyj­rzymy się te­raz in­nym „ob­cym” (dla nas) zdol­no­ściom sen­so­rycz­nym tych owa­dów. // W prze­ci­wień­stwie do pta­ków wę­drow­nych, psz­czoły za­zwy­czaj nie mają z na­tury pre­fe­ro­wa­nych kie­run­ków lotu w za­leż­no­ści od pory roku. Mu­szą na­uczyć się drogi do oraz z do­brego źró­dła po­ży­wie­nia, kie­ru­jąc się po­ło­że­niem słoń­ca, mimo że kąt mię­dzy sku­pi­skiem kwia­tów a azy­mu­tem słoń­ca zmie­nia się w za­leż­no­ści od pory dnia. Po­trze­bują one za­tem po­czu­cia czasu oraz po­śred­nich da­nych o tym, gdzie się znaj­dują na pla­ne­cie. // Nie wiem, czy kie­dy­kol­wiek pró­bo­wa­łeś orien­to­wać się w cał­ko­wi­tej ciem­no­ści (mam na my­śli nie tyle ciem­ną noc, ile ab­so­lutną ciem­ność, taką, jaką można zna­leźć na przy­kład w piw­nicy bez okien; re­stau­ra­cje ofe­ru­jące „ko­la­cje w ciem­no­ści”, które po­wsta­ły w wielu mia­stach, mogą być tu­taj przy­dat­nym do­świad­cze­niem). W ta­kich oko­licz­no­ściach je­steś cał­ko­wi­cie po­zba­wiony orien­ta­cji i bez­radny. Po­ru­szasz się z pręd­ko­ścią śli­maka, ma­ca­jąc rę­kami wzdłuż ścian i wciąż wpa­da­jąc na różne obiek­ty. Ale moje trzmie­le cho­dziły szyb­ko i były wy­raź­nie zo­rien­to­wane – oka­zało się, że po­dob­nie jak mrów­ki wy­zna­czały drogę śla­dami za­pa­cho­wymi. // Ale na­wet po cał­ko­wi­tym usu­nię­ciu śla­dów za­pa­cho­wych owady na­dal były zo­rien­to­wane we wła­ści­wym, zna­jo­mym kie­runku sta­cji do­kar­mia­nia. Jest praw­do­po­dobne, że trzmie­le rów­nież wy­ko­rzy­sty­wały ziem­skie pole ma­gne­tycz­ne do tego za­da­nia (cho­ciaż osta­tecz­ny do­wód czeka na eks­pe­ry­men­talną we­ry­fi­ka­cję, w któ­rej ma­ni­pu­la­cji podda się ziem­skie pole ma­gne­tycz­ne). // Być może naj­bar­dziej oso­bli­wymi na­rzą­dami zmy­słów psz­czoły są czuł­ki (ryc. 3.5). Wy­obraź so­bie, że masz dwa do­dat­kowe ra­miona (ale bez pal­ców) przy­mo­co­wane do głowy, lecz te ra­miona nie mają zdol­no­ści pod­no­sze­nia rze­czy. Za­miast tego ich je­dyną funk­cją jest zdo­by­wa­nie in­for­ma­cji sen­so­rycz­nych o twoim śro­do­wi­sku. Mogą wą­chać, sma­ko­wać, sły­szeć, wy­czu­wać tem­pe­ra­turę, wil­got­ność, prądy po­wie­trza, pole elek­trycz­ne oraz ana­li­zo­wać kształ­ty i tek­stury po­wierzch­ni. // My, lu­dzie, mamy na­sze zmy­sły wzro­ku, słu­chu, wę­chu i smaku sta­ran­nie upa­ko­wane w zu­peł­nie róż­nych na­rzą­dach zmy­słów (i nie mo­żemy na przy­kład do­dat­kowo sma­ko­wać sto­pami). U psz­czół jest zu­peł­nie ina­czej – ich czuł­ki są wie­lo­funk­cyjne jak szwaj­car­ski scy­zo­ryk! Opusz­ki na­szych pal­ców są pod tym wzglę­dem nieco po­dobne do czuł­ków: mo­żemy za ich po­mocą wy­czuć tek­sturę i kształt przed­miotu, a także zmie­rzyć jego tem­pe­ra­turę i wil­got­ność. Ale wy­obraź so­bie, że mo­żesz go także po­wą­chać, po­sma­ko­wać, usły­szeć i zmie­rzyć jego ła­du­nek elek­trycz­ny – wszyst­ko w tym sa­mym cza­sie i tymi sa­mymi opusz­kami pal­ców. Zmy­słowy świat owa­dów jest dziw­ny i bo­gaty. // Już Dar­win za­uwa­żył, że „zdol­ność psz­czoły do bu­do­wa­nia pla­strów” zo­stała „uzna­na przez przy­rod­ni­ków za naj­wspa­nial­szy ze wszyst­kich zna­nych in­stynk­tów”. Na pierw­szy rzut oka jest to cud zwie­rzę­cej ar­chi­tek­tury. Zręcz­ność wy­ma­gana od sze­ścio­noż­nego zwie­rzę­cia do wy­twa­rza­nia po­wta­rzal­nej struk­tury z taką re­gu­lar­no­ścią i pre­cy­zją musi być nie­zwy­kła. Po­wsta­ła kon­struk­cja jest rów­nież przy­kła­dem in­ży­nie­rii wy­soce zop­ty­ma­li­zo­wa­nej: sze­ścio­kątne ko­mórki są lep­sze niż okrą­głe ko­mórki trzmie­li, bo ten drugi układ mar­nuje dużo miej­sca po­mię­dzy ko­mór­kami. Kwa­dra­towe lub trój­kątne ko­mórki fak­tycz­nie mo­głyby się sty­kać bez mar­no­wa­nia miej­sca, ale po­nie­waż ro­snące w nich larwy nie są kwa­dra­towe ani trój­kątne, sporo prze­strze­ni mar­no­wa­łoby się z ko­lei we­wnątrz ko­mó­rek. Hek­sa­go­nalne ko­mórki są więc do­brym roz­wią­za­niem, wy­ko­rzy­sty­wa­nym nie tylko przez psz­czoły, lecz także nie­które ga­tunki os (choć te ostat­nie bu­dują je z pa­pieru, a nie z wo­sku). // Co istot­ne, ża­den inny ro­dzaj psz­czół, z wy­jąt­kiem psz­czoły miod­nej, nie bu­duje sze­ścio­kąt­nych pla­strów o kon­struk­cji dwu­stron­nej, co jest ko­lejną im­po­nu­jącą umie­jęt­no­ścią po­zwa­la­jącą za­osz­czę­dzić miej­sce. Dno każ­dej sze­ścio­kąt­nej ko­mórki ma kształt pi­ra­midy (znowu – jest to roz­wią­za­nie bar­dziej wy­dajne niż dno zu­peł­nie pła­skie),a dwie stro­ny grze­bie­nia do­sko­nale łą­czą się ze sobą dzię­ki pi­ra­mi­dal­nym pod­sta­wom ko­mó­rek. Taka dwu­stron­na kon­struk­cja nie by­łaby do­brym roz­wią­za­niem w przy­padku po­zio­mych pla­strów psz­czół bez­żą­dło­wych – gra­wi­ta­cja jest bez­li­to­sna, nie można więc ła­two prze­cho­wy­wać miodu w na­czy­niu, któ­rego otwór jest skie­ro­wany w dół. Psz­czoły miod­ne bu­dują za­tem swoją struk­turę pla­stra w pio­nie, a otwór każ­dej ko­mórki skie­ro­wany jest w bok. Gdyby jed­nak ko­mórki były usta­wione ide­al­nie pro­sto­pa­dle do kie­runku dzia­ła­nia gra­wi­ta­cji – na­dal trud­no by­łoby prze­cho­wy­wać w nich płyn­ną za­war­tość (co można szyb­ko zwe­ry­fi­ko­wać, trzy­ma­jąc otwar­ty słoik z płyn­nym mio­dem po­ziomo). Na­czy­nie musi być trzy­mane pod ką­tem, aby lep­kość miodu i jego przy­czep­ność do na­czy­nia za­trzy­mały go w środ­ku. I to wła­śnie ro­bią psz­czoły miod­ne: ko­mórki pla­stra są lekko po­chy­lone i skie­ro­wane swo­imi otwo­rami nie­znacz­nie w górę. Po­szcze­gólne pla­stry bu­do­wane są rów­no­le­gle, po­zo­sta­wia­jąc ro­bot­ni­com wy­star­cza­jąco dużo miej­sca do swo­bod­negopo­ru­sza­nia się. Wszyst­kie te re­guły są za­cho­wy­wane bar­dzo ści­śle, na­wet mimo nie­re­gu­lar­nego kształ­tu dziu­pli (mogą nimi być na przy­kład pu­ste w środ­ku pnie drzew), w któ­rych nie­które ga­tunki psz­czół miod­nych gnież­dżą się na­tu­ral­nie (w prze­ci­wień­stwie do pro­sto­pa­dło­ścien­nych skrzy­nek do­star­cza­nych im przez psz­cze­la­rzy). // Rój psz­czół po­dró­żo­wał kie­dyś na po­kła­dzie promu ko­smicz­nego Chal­len­ger, dwa lata przed jego ostat­nią, ska­zaną na nie­po­wo­dze­nie mi­sją w 1986 roku. Psz­czoły miod­ne spę­dziły cały ty­dzień w sta­nie ze­ro­wej gra­wi­ta­cji. Nie tylko na­uczy­ły się la­tać w ta­kich wa­run­kach,ale rów­nież zbu­do­wały tam pla­ster z ko­mó­rek o nor­mal­nych wy­mia­rach. Je­dyna róż­nica (w po­rów­na­niu z pla­strem zbu­do­wa­nym na Ziemi) po­le­gała na tym, że ko­mórki ko­smicz­nego pla­stra miodu nie były kon­se­kwent­nie skie­ro­wane w dół – nie jest to za­ska­ku­jące, po­nie­waż w sta­nie ze­ro­wej gra­wi­ta­cji nie ma oczy­wi­stego „dołu”. Geo­me­tria pla­strów była jed­nak pra­wi­dłowa: kilka z nich miało ty­pową pro­stą, pła­ską struk­turę i było zbu­do­wa­nych mniej wię­cej rów­no­le­gle, przy cał­ko­wi­tym braku gra­wi­ta­cji. // Tak w skró­cie dzia­ła ję­zyk tańca. Zna­la­zł­szy ob­fite źró­dło po­ży­wie­nia, zbie­racz­ka po­ru­sza się, ma­cha­jąc od­wło­kiem na boki i po­su­wa­jąc się po li­nii pro­stej do przo­du. Na­stęp­nie za­kręca, za­ta­cza­jąc pół koła w lewo i wra­ca­jąc do punk­tu star­to­wego, po czym wy­ko­nuje ko­lejny fa­li­sty marsz po pro­stej, by wresz­cie skrę­cić w prawo, kre­śląc dru­gie pół­kole (ryc. 5.2). Sche­mat ten po­wta­rza się wie­lo­krot­nie i chęt­nie przy­glą­dają mu się bez­czyn­ne ro­bot­nice w ulu. Wkrót­ce po roz­po­czę­ciu ta­kich tań­ców dzie­siąt­ki nowo zwer­bo­wa­nych zbie­ra­czek przy­by­wają do re­kla­mo­wa­nego źró­dła po­ży­wie­nia. // Pa­mię­tajmy, że w ulu jest za­zwy­czaj ciem­no, więc inne psz­czoły nie mogą wi­zu­al­nie ob­ser­wo­wać tańca – mu­szą go roz­szy­fro­wać, po­dą­ża­jąc za tań­czącą psz­czołą i wy­czu­wa­jąc jej ru­chy, pod­czas gdy ta wy­ko­nuje ko­lejne ósem­ki. Ob­ser­wa­torki tańca mu­szą na­uczyć się wska­za­nych in­for­ma­cji o lo­ka­li­za­cji, roz­szy­fro­wać je, a na­stęp­nie za­sto­so­wać w póź­niej­szym cza­sie w zu­peł­nie in­nej prze­strze­ni niż miej­sce, w któ­rym zo­stały one po­zy­skane. Ża­den inny ga­tu­nek (oprócz lu­dzi) nie używa po­dob­nie sym­bo­licz­nej re­pre­zen­ta­cji do ko­mu­ni­ko­wa­nia się o lo­ka­li­za­cjach prze­strzen­nych w świe­cie rze­czy­wi­stym. // Wszyst­kie ga­tunki psz­czół miod­nych wy­ka­zy­wały to samo za­cho­wa­nie po­le­ga­jące na za­kre­śla­niu po­wta­rza­nych óse­mek (choć z nieco in­nymi „dia­lek­tami”, w różny spo­sób ko­du­ją­cymi kie­runki i od­le­gło­ści). U wszyst­kich ga­tun­ków kie­ru­nek do źró­dła po­ży­wie­nia jest oce­niany w od­nie­sie­niu do ak­tu­al­nej po­zy­cji słoń­ca. // Kiedy prze­pro­wa­dza się eks­pe­ry­menty do­ty­czące ucze­nia się psz­czół, czę­sto zda­rza się, że jedna lub dwie „ge­niusz­ki” roz­wią­zują pro­blem szyb­ciej niż wszyst­kie inne prze­ba­dane owady – albo w wy­jąt­kowo sku­tecz­ny spo­sób, albo sto­su­jąc po­dej­ście cał­ko­wi­cie nie­ocze­ki­wane przez eks­pe­ry­men­ta­to­rów. // Tak jak ist­nieją róż­nice w „oso­bo­wo­ści” mię­dzy po­szcze­gól­nymi psz­czo­łami, tak mogą one rów­nież ist­nieć mię­dzy ko­lo­niami owa­dów spo­łecz­nych. Psz­cze­la­rze do­brze wie­dzą na przy­kład, że nie­które ule są wy­jąt­kowo agre­sywne, pod­czas gdy inne mogą być szcze­gól­nie do­brymi pro­du­cen­tami miodu. // Ist­nieją ogrom­ne róż­nice w sys­te­mach sen­so­rycz­nych, za­cho­wa­niu i ucze­niu się mię­dzy po­szcze­gól­nymi psz­czo­łami i mię­dzy ich ko­lo­niami. Po­strze­ga­nie psz­czół jako istot o nie­po­wta­rzal­nych „oso­bo­wo­ściach”, po­sia­da­ją­cych in­dy­wi­du­alne pre­fe­ren­cje, zdol­no­ści zdo­by­wa­nia in­for­ma­cji i pa­mięć, rzuca rów­nież nowe świa­tło na po­trze­bę ich ochro­ny. W 2016 roku uru­cho­mi­li­śmy Lon­don Pol­li­na­tor Pro­ject – ini­cja­tywę ma­jącą na celu za­chę­ce­nie lon­dyń­czy­ków (a na­wet miesz­kań­ców in­nych miast) do sa­dze­nia kwia­tów bar­dziej przy­ja­znych owa­dom za­py­la­ją­cym, ta­kich jak la­wenda wą­sko­list­na (La­van­dula an­gu­sti­fo­lia), żmi­jo­wiec po­spo­lity (Echium vul­gare) czy prze­tacz­nik kło­sowy (Ve­ro­nica spi­cata). Sa­dze­nie ta­kich ro­ślin jest wy­jąt­kowo po­mocne w do­star­cza­niu dzi­kim za­py­la­czom po­ży­wie­nia, któ­rego bra­kuje w wy­niku roz­ra­sta­nia się miast, uprze­my­sło­wie­nia rol­nic­twa oraz faktu, że wielu ogrod­ni­ków sa­dzi spe­cjal­ne od­miany róż­nych ga­tun­ków,któ­rych kwia­ty są duże, efek­towne i przy­jemne dla ludz­kiego oka, ale cał­ko­wi­cie bez­u­ży­tecz­ne jako źró­dła po­ży­wie­nia dla psz­czół. // Jako sym­bo­licz­ne po­łą­cze­nie mię­dzy nami, na­ukow­cami, a spo­łe­czeń­stwem, ozna­czy­li­śmy in­dy­wi­du­al­nie po­nad 2000 psz­czół trzech ga­tun­ków dwu- i trzy­cy­fro­wymi nu­me­rami w wielu ko­lo­rach. Gniaz­da psz­czół zo­stały umiesz­czone na kam­pu­sie Uni­wer­sy­tetu Kró­lo­wej Ma­rii we wschod­nim Lon­dy­nie, a ozna­czone psz­czoły mo­gły swo­bod­nie zdo­by­wać po­karm w ogro­dach, par­kach i na bal­ko­nach w ca­łym mie­ście. W ten spo­sób lu­dzie mo­gli wie­lo­krot­nie wi­dzieć po­je­dyn­cze psz­czoły po­wra­ca­jące do po­szcze­gól­nych ogro­dów, a ob­ser­wa­cje ozna­ko­wa­nych owa­dów no­to­wano w miej­scach od­da­lo­nych na­wet o osiem ki­lo­me­trów od uli. Ideą tego pro­jektu było do­pro­wa­dze­nie do tego, żeby ob­ser­wa­cja psz­czół ozna­czo­nych nu­me­rami w ogro­dach i par­kach po­zwo­liła miesz­kań­com mia­sta do­ce­nić ich pracę – sple­cioną z ich uni­kal­nymi ży­cio­ry­sami i wspo­mnie­niami po­szcze­gól­nych miejsc bo­ga­tych w kwia­ty oraz z in­dy­wi­du­al­nymi pre­fe­ren­cjami do­ty­czą­cymi kwia­tów. Kiedy po­strze­gasz zwie­rzęta jako jed­nost­ki, a nie ano­ni­mowe byty, roz­wi­jasz więź z nimi i głęb­sze zro­zu­mie­nie tego, jak ważna jest po­moc za­gro­żo­nym i gi­ną­cym ga­tun­kom. // Wy­niki na­szego pro­jektu były za­chę­ca­jące. Od­bił się on sze­ro­kim echem w pra­sie, a na­sza in­te­rak­tywna stro­na in­ter­ne­towa od­no­to­wała wiele ko­men­ta­rzy od miesz­kań­ców Lon­dynu, wska­zu­ją­cych, że po­strze­gają oni owady za­py­la­jące nie tylko jako ano­ni­mowy „to­war”, który warto chro­nić, po­nie­waż po­trze­bu­jemy go do za­py­la­nia na­szych ro­ślin upraw­nych, lecz także jako in­dy­wi­du­alne isto­ty z wy­jąt­ko­wymi oso­bo­wo­ścia­mi. Wielu przy­zna­wało, że od­czu­wało żal, gdy zna­joma psz­czoła prze­sta­wała po­ja­wiać się w ich ogro­dzie pod ko­niec swo­jego sto­sun­kowo krót­kiego ży­cia. // Na­tu­ralną re­ak­cją więk­szo­ści zwie­rząt na atak du­żego dra­pież­nika jest uciecz­ka przed na­past­ni­kiem (i po­ten­cjal­nie nie­przy­jem­nym uczu­ciem by­cia zje­dzo­nym), ale je­śli je­steś też zmu­szony chro­nić swój dom, uciecz­ka zwy­czaj­nie nie wcho­dzi w grę – mu­sisz wal­czyć. Oczy­wi­ście psz­czoły miod­ne są do­brze przy­go­to­wane do prze­pro­wa­dze­nia kontr­ataku, bio­rąc pod uwagę ich tok­sycz­ny jad i wbu­do­waną strzy­kawkę do wstrzy­ki­wa­nia wy­wo­łu­ją­cej ból tru­ci­zny w ciało prze­ciw­nika. Psz­czoły miod­ne żą­dlą nie tylko wtedy, gdy czują się „oso­bi­ście” za­gro­żone przez po­ten­cjal­nie szko­dliwy bo­dziec (taki jak atak pa­jąka), ale rów­nież pod­czas gru­po­wego kontr­ataku ko­lek­tyw­nego, gdy za­gro­że­nie (po­wiedz­my, duży wy­ła­nia­jący się z lasu kształt przy­po­mi­na­jący niedź­wie­dzia) po­ja­wia się w po­bliżu wej­ścia do gniaz­da. W ta­kiej sy­tu­acji psz­czoły straż­ni­cze przy wlo­cie do ko­lo­nii uwal­niają fe­ro­mon alar­mowy – za­pach, który wy­syła sy­gnał re­kru­tu­jący dużą licz­bę ro­bot­nic do ataku na na­past­nika. // Fe­ro­mon alar­mowy nie tylko po­bu­dza agre­syw­ność ro­bot­nic-straż­ni­czek; wy­daje się też, że czyni je nie­wraż­li­wymi na uszko­dze­nia ciała. A to może być nie­zbęd­ne do sku­tecz­nej obro­ny przed niedź­wie­dziem: ata­ku­jące psz­czoły miod­ne są w sta­nie po­świę­cić wła­sne ży­cie dla do­bra swo­jej ko­lo­nii. Ich apa­rat żą­dlący jest ar­cy­dzie­łem bio­in­ży­nie­rii: ma kolce, które spra­wiają, że broń wbija się i za­ha­cza w skó­rze in­truza – na­wet je­śli niedź­wie­dzio­wi uda się strą­cić ata­ku­jącą psz­czołę z fu­tra, żą­dło po­zo­staje w skó­rze. Ale to nie tylko sama „igła”: gru­czoł ja­dowy rów­nież po­zo­staje przy­cze­piony do żą­dła, po­dob­nie jak ośro­dek ner­wowy kon­tro­lu­jący jego skur­cze i spra­wia­jący, że gru­czoł wciąż pom­puje kok­tajl che­mi­ka­liów wy­wo­łu­ją­cych ból u na­past­nika. // Wy­rwa­nie tak du­żego na­rządu z od­włoka psz­czoły ozna­cza jej śmierć – po­prze­dzoną po­ten­cjal­nie wy­soce nie­przy­jem­nym bodź­cem, któ­rego więk­szość zwie­rząt sta­ra­łaby się unik­nąć. Wy­daje się jed­nak, że fe­ro­mon alar­mowy psz­czół miod­nych za­lewa ich or­ga­nizm en­do­gen­nym środ­kiem prze­ciw­bó­lo­wym, który spra­wia, iż psz­czoły stają się nie­świa­dome ob­ra­żeń bo­jo­wych. Ar­gen­tyń­ski na­uko­wiec zaj­mu­jący się psz­czo­łami Jo­sué Núñez i jego ze­spół wy­ka­zali, że im wię­cej w oto­cze­niu psz­czoły znaj­duje się głów­nego skład­nika fe­ro­monu – IPA – tym mniej re­agują one na po­ra­że­nie prą­dem, aż wresz­cie przy naj­wyż­szych daw­kach więk­szość psz­czół nie re­aguje wcale. Re­zul­tat jest taki, że IPA wy­daje się wy­ci­szać nor­malną re­ak­cję uciecz­ki i dą­że­nie do prze­trwa­nia, dzię­ki czemu psz­czoły straż­ni­cze stają się nie­ustra­szo­nymi wo­jow­nicz­kami sa­mo­bój­czy­niami. // Psz­czoły nie tylko do­sko­nale za­pa­mię­tują in­for­ma­cje. Wy­daje się wręcz, że dys­po­nują tak zwa­nym me­ta­po­zna­niem – zdol­no­ścią do po­zna­nia tego, co wie­dzą. Umie­jęt­ność taką można prze­te­sto­wać na zwie­rzę­tach, kon­fron­tu­jąc je z trud­nym za­da­niem roz­róż­nia­niawi­zu­al­nego (na przy­kład dwóch bar­dzo po­dob­nych ko­lo­rów lub wzo­rów) i da­jąc ba­da­nym nie tylko moż­li­wość wy­boru wła­ści­wego (na­gra­dza­ją­cego) lub nie­pra­wi­dło­wego (nie­na­gra­dza­ją­cego) celu, lecz także trze­cią moż­li­wość: re­zy­gna­cję z udzia­łu w za­da­niu w ogóle. Cwyn So­lvi, współ­pra­cu­jąc z pra­cu­ją­cym w Au­stra­lii bry­tyj­skim na­ukow­cem zaj­mu­ją­cym się owa­dami, An­drew Bar­ro­nem, od­krył, że w miarę jak za­da­nia sta­wały się co­raz trud­niej­sze, psz­czoły miod­ne z ro­snącą czę­sto­tli­wo­ścią wy­bie­rały tę trze­cią opcję, tak jakby były świa­dome wła­snej nie­pew­no­ści. // Być może psz­czoły do­świad­czają wy­jąt­ko­wych sta­nów emo­cjo­nal­nych, które to­wa­rzy­szą pod­eks­cy­to­wa­niu pod­czas rójki lub dresz­czy­kowi emo­cji zwią­za­nemu z od­kry­ciem i po­myśl­nym roz­pra­co­wa­niem szcze­gól­nie bo­ga­tego w nek­tar ro­dzaju kwia­tów, czy też wzo­rzy­stej plą­ta­ni­nie wie­lo­zmy­sło­wych do­świad­czeń wcho­dzą­cych w in­te­rak­cje z bo­gatą bi­blio­teką mul­ti­sen­so­rycz­nych wspo­mnień: dziw­nych ko­lo­rów, za­pa­chów, sy­gna­łów elek­trycz­nych kwia­tów, spo­la­ry­zo­wa­nego świa­tła nieba – zle­wa­ją­cych się w jedno w cza­sie lotu nad pełną słod­kich na­gród i cza­ją­cych się za­gro­żeń łąką. Po­trzeb­ne są dal­sze prace, aby zba­dać te po­ten­cjal­ne stany umy­słu i od­po­wia­da­jące im stany fi­zjo­lo­gicz­ne oraz wy­ni­ka­jące z tego wszyst­kiego za­cho­wa­nia. // Je­śli cho­dzi o psz­czoły, od­por­ność wielu ich ga­tun­ków jest im­po­nu­jąca. Psz­czoły obce, wy­sy­łane na od­le­głe kon­ty­nenty w celu za­py­la­nia ro­ślin upra­wia­nych, szyb­ko uczą się wy­ko­rzy­sty­wać lo­kalne kwia­ty i czę­sto stają się in­wa­zyjne wła­śnie ze wzglę­du na swoją ela­stycz­ność. Cza­sami mogą rów­nież się­gnąć po cał­ko­wi­cie nie­na­tu­ralne źró­dła po­ży­wie­nia – na przy­kład za­spo­ka­ja­jąc swoje za­po­trze­bo­wa­nie na cu­kier po­przez spi­ja­nie go z wy­rzu­co­nych pu­szek po na­po­jach bez­al­ko­ho­lo­wych. Mau­rice Ma­eter­linck na­pi­sał w swej stu­let­niej książ­ce, że psz­czoły miod­ne z Bar­ba­dosu cał­ko­wi­cie zre­zy­gno­wały z od­wie­dza­nia kwia­tów i za­miast tego ży­wiły się cu­krem ze­bra­nym z roz­le­głych ra­fi­ne­rii trzci­ny cu­kro­wej na wy­spie. // Ze wzglę­du na brak do­stęp­nych na­tu­ral­nych miejsc lę­go­wych psz­czoły miod­ne gnież­dżą się w ko­mi­nach, a trzmie­le w pta­sich bud­kach lę­go­wych. Stwier­dzono, że nie­które psz­czoły sa­motne bu­dują gniaz­da w ca­ło­ści z pla­sti­ko­wych od­pa­dów rol­ni­czych, pod­czas gdy inne za­miesz­kują w po­li­sty­re­nie. Ist­nieją jed­nak gra­nice tego, w ja­kim stop­niu na­wet naj­bar­dziej in­te­li­gent­ne zwie­rzęta mogą po­ra­dzić so­bie z eks­tre­mal­nymi zmia­nami w swoim śro­do­wi­sku, gdy za­cho­dzą one zbyt szyb­ko i je­śli kon­ku­ren­cja mię­dzy zwie­rzę­tami staje się eks­tre­malna z po­wodu ma­so­wej utra­ty sie­dlisk i od­po­wied­nich za­so­bów. Rządy państw świa­ta mu­szą dzia­łać szyb­ko, aby za­ka­zać sto­so­wa­nia pe­sty­cy­dów, co do któ­rych udo­wod­niono, że mają szko­dliwy wpływ na wiele po­ży­tecz­nych owa­dów, w tym psz­czoły, oraz mu­szą pro­mo­wać więk­szą re­na­tu­ra­li­za­cję grun­tów rol­nych. // Choć psz­cze­lar­stwo to pięk­ne i po­ucza­jące hobby, nie przy­czy­nia się ono do ochro­ny przy­rody. Psz­czoła miod­na, o ile jest trzy­mana w ulach, po­zo­staje zwie­rzę­ciem udo­mo­wio­nym, które wbrew do­nie­sie­niom me­diów nie jest za­gro­żone. Ul za­wie­ra­jący 40 000 psz­czół wy­czer­pie za­soby kwia­towe, które w in­nym przy­padku mo­głyby wy­kar­mić 40 000 dzi­kich, sa­mot­nych za­py­la­czy, z któ­rych wielu jest za­gro­żo­nych wy­gi­nię­ciem. (Nie wspo­mi­na­jąc na­wet o tym, że psz­czoły miod­ne zbie­rają wię­cej nek­taru i pyłku niż więk­szość in­nych ga­tun­ków psz­czół ze wzglę­du na ich zwy­czaj prze­cho­wy­wa­nia du­żych ilo­ści po­ży­wie­nia.) A za­tem, jak we wszyst­kim, ważny jest umiar; kilka uli utrzy­my­wa­nych przez kilka osób jest w po­rząd­ku. Sta­ra­nia ce­le­bry­tów, by „po­móc za­py­la­czom” po­przez za­kła­da­nie du­żych ko­lo­nii psz­czół miod­nych na swo­ich po­sia­dło­ściach, lub wielu miast za­chę­ca­ją­cych do umiesz­cza­nia se­tek uli na da­chach bu­dyn­ków, są szko­dliwe dla rze­szy lo­kal­nych za­py­la­czy, na­wet je­śli stoją za nimi do­bre in­ten­cje.

Prof. Lars Chittka "Pszczoły. Krótki lot w głąb niezwykłych umysłów" - moje prywatne wypisy z lektury. Cytaty, które zapyliły moją wyobraźnię.